Κυρίτση Αριάδνη, Κυρτζόγλου Μαρία, Ρούση Νικολέτα

Επιβλέπουσα Εκπαιδευτικός: Καψάλη Αλεξία (ΠΕ02)

Σχολείο: 1ο Γενικό Λύκειο Κόνιτσας

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η περίοδος του Β” Παγκοσμίου Πολέμου και της κατοχής στην Ελλάδα ήταν μια από τις σκοτεινότερες της σύγχρονης ιστορίας μας. Ωστόσο, μέσα σε αυτό το σκοτάδι, άνθισαν πράξεις ανθρωπιάς που φωτίζουν την ανθρώπινη ψυχή. Η ανθρωπιά, ως διαχρονική αξία, μας υπενθυμίζει ότι η αλληλεγγύη και η συμπόνια μπορούν να μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε κάθε αντίξοη κατάσταση. Η εργασία μας εξετάζει παραδείγματα ανθρωπιάς που εκδηλώθηκαν κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, της Γερμανικής Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης. Μέσα από την ανάλυση προφορικών μαρτυριών και βιβλιογραφικής έρευνας στόχος είναι να αναδειχθεί η διαχρονική αξία της ανθρωπιάς, της αλληλεγγύης και της ενσυναίσθησης ως κινητήριες δυνάμεις για την αντιμετώπιση της βίας και την υποστήριξη των συνανθρώπων σε περιόδους κρίσης. Ειδικότερα, η μελέτη επικεντρώνεται στην παρουσίαση παραδειγμάτων απλών ανθρώπων που βοήθησαν τους συνανθρώπους τους προσφέροντας τροφή, καταφύγιο ή απλώς ένα λόγο παρηγοριάς. Ακόμη, αναλύεται ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτισαν οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της κατοχής, προσφέροντας βοήθεια στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και φροντίζοντας τις οικογένειές τους. Επιπλέον, αναδεικνύεται ο ρόλος της Εκκλησίας ως πυρήνας αντίστασης και ανθρωπιάς.

Λέξεις-κλειδιά: Β” Παγκόσμιος Πόλεμος, Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Γερμανική Κατοχή, Εθνική Αντίσταση, ανθρωπιά, αλληλεγγύη, προφορικές μαρτυρίες.

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΈΡΕΥΝΑΣ

Για την εργασία μας με θέμα «Ανθρωπιά εν Μέσω Σκοτεινών Καιρών: Παραδείγματα Ανθρωπιάς κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, τη Γερμανική Κατοχή και την Εθνική Αντίσταση», η οποία πραγματοποιήθηκε με αφορμή το προσομοιωτικό Μαθητικό Συνέδριο, με τίτλο «”Πάρε τη λέξη μου δώσ’ μου το χέρι σου”: Ορθώνοντας τον λόγο μας ενάντια στη βία», που διοργάνωσε ο Τομέας Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων σε συνεργασία με την Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ηπείρου, ακολουθήσαμε μια πορεία έρευνας που ξεκίνησε με την προσεκτική μελέτη βιβλίων και επιστημονικών άρθρων για την ιστορική περίοδο που μας ενδιέφερε. Αυτή η βιβλιογραφική έρευνα ήταν το πρώτο βήμα για να κατανοήσουμε το ευρύτερο πλαίσιο των γεγονότων και να αναζητήσουμε πληροφορίες σχετικά με πράξεις ανθρωπιάς. Στη συνέχεια, μελετήσαμε αποσπάσματα από προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα χρόνια του πολέμου και της κατοχής. Αυτές οι προσωπικές αφηγήσεις μας έδωσαν μια πιο ζωντανή και ανθρώπινη εικόνα για το πώς η αλληλεγγύη εκδηλώθηκε στην καθημερινότητα των ανθρώπων που αντιμετώπιζαν μεγάλες δυσκολίες.

Από το υλικό που συλλέξαμε, επιλέξαμε συγκεκριμένα παραδείγματα που πιστεύουμε ότι αναδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο την αλληλεγγύη, την ανιδιοτέλεια και την ανθρωπιά. Για να οργανώσουμε την εργασία μας, αποφασίσαμε να εστιάσουμε σε τρεις βασικές θεματικές: τις πράξεις βοήθειας που προσέφεραν απλοί άνθρωποι, όπως η παροχή τροφής και καταφυγίου, ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτισαν οι γυναίκες στην υποστήριξη των αγωνιστών και των οικογενειών τους, και η συμβολή της Εκκλησίας στην ενίσχυση του πληθυσμού. Συνδυάσαμε και αναλύσαμε τις πληροφορίες από τις διάφορες πηγές, προσπαθώντας να κατανοήσουμε βαθύτερα την αξία της ανθρωπιάς σε αυτές τις πολύ δύσκολες εποχές. Η εργασία μας ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας τριών μαθητριών και της καθοδήγησης της καθηγήτριάς μας, δουλεύοντας μαζί για τη συλλογή, την ανάλυση και τη συγγραφή του τελικού κειμένου. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, ελπίζουμε να παρουσιάσουμε παραδείγματα που δείχνουν ότι ακόμα και στις πιο σκοτεινές περιόδους, η καλοσύνη και η αλληλεγγύη μπορούν να αποτελέσουν μια φωτεινή πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας.

Το ιστορικό πλαίσιο:Ο Β” Παγκόσμιος πόλεμος

Ο Β” Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας πόλεμος παγκόσμιας εμβέλειας και συμμετοχής κρατών, που διήρκησε από το 1939 ως το 1945. Ήταν η πιό εκτεταμένη και δαπανηρή ένοπλη σύγκρουση μεταξύ των Συμμάχων και των Δυνάμεων του Άξονα. Συμμετείχαν πάνω από 100.000.000 άνθρωποι από πάνω από 30 κράτη. Οι ιστορικοί τον κατονομάζουν συνέχεια του Α” Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς τα αίτια και οι δυνάμεις πρόκλησής του ήταν ίδια. Οικονομικά κίνητρα και η προσπάθεια ανόρθωσης του γοήτρου του καταρρακωμένου κράτους, αλλά και οι εκδικητικές τάσεις της Γερμανίας, η επιβολή της ηγετικής θέσης στον κόσμο και η παγκόσμια κυριαρχία σηματοδότησαν την έναρξή του, όπως, επίσης, και η επεκτατική πολιτική άλλων χωρών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ιαπωνία (Boyle, 2002).

Οι μαζικές εκτελέσεις και θάνατοι ήταν βασικό γνώρισμα του Β” Παγκοσμίου Πολέμου. Άλλο συγκλονιστικό στοιχείο του, εγκληματικό κατά της ανθρωπότητας, ήταν οι βομβαρδισμοί, αλλά και οι ατομικές βόμβες (βλέπε Ναγκασάκι, Χιροσίμα). Η Ελλάδα εισήλθε στον πόλεμο το 1940, με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, στις 28 Οκτωβρίου, επί πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά. Φυσικά, υψίστης σημασίας για τον πόλεμο ήταν η ελληνική Αντίσταση, το 1941 (Καζανάς, 2020).

Η δύσκολη καθημερινότητα σε κατάσταση εμπόλεμης ζώνης

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, έγιναν πολλά εγκλήματα και φρικαλεότητες. Οι λεηλασίες και οι κατασχέσεις από τους Γερμανούς ενθάρρυναν τη διάλυση της οικονομίας της χώρας, όπως και η κυκλοφορία μάρκου μηδαμινής αξίας, ο αναγκαστικός κατοχικός δανεισμός και οι αυξήσεις στις τιμές σε είδη πρώτης ανάγκης. Δεν άργησε να επέλθει, λοιπόν, ο μεγάλος λιμός του 1941-2, άρα και η πείνα και η απόλυτη φτώχεια, κάτι που οδήγησε σε μαζικούς θανάτους και υποσιτισμό. Όπως αναφέρει ο Μον, που ήταν μέλος του ερυθρού Σταυρού της Ελλάδος, στους δρόμους έβλεπε κανείς «άντρες πεινασμένους με τα μάγουλα ρουφηγμένα, να σέρνονται στους δρόμους» και “παιδιά με όψη σταχτιά και γάμπες λιγνές σαν πόδια αράχνης, να μάχονται με τα σκυλιά γύρω στους σωρούς των σκουπιδιών” (Mon, 2005). Επίσης, λόγω του κρύου, συχνό φαινόμενο ήταν να δει κανείς εξαντλημένους ανθρώπους, ακόμη και νεκρούς. Ακόμη, δεν μπορεί να μην αναφερθούν οι μαζικές εκτελέσεις άμαχου πληθυσμού και οι καταστροφές των χωριών, ως αντίποινα στην Αντίσταση των Ελλήνων (Φλάισερ, 2012). Τέλος, δεν έλειπαν και οι σεξουαλικές κακοποιήσεις των γυναικών και οι βιασμοί τους από ξένους πολεμιστές (Grossmann, 1995).

 Βιωματικές μαρτυρίες ανθρώπων που τέλεσαν βοήθεια εν καιρώ πολέμου

Βασίλειος, γεννηθείς το 1914, καταγόμενος από την Αθήνα

“Είχαμε βέβαια προμήθειες, ερχότανε κάθε εβδομάδα μουλάρια από την Κόνιτσα, με τρόφιμα, με κουραμάνα,.. περνούσαμε καλά”(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019, τόμος  Α, σελ.201).

Σωκράτης, γεννηθείς το 1934, καταγόμενος από την Β. Ήπειρο.

“Κατέβαιναν δύο φαντάροι Έλληνες, οι οποίοι είχαν ανταμώσει έναν βοσκό και τους είχε πει πού έχει το ψωμί του κρεμασμένο στη στάνη που είχε, για να κατέβαιναν..”

(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019, τόμος Α, σελ. 218).

Σωκράτης, γεννηθείς το 1934, καταγόμενος από την Β. Ήπειρο.

“Το δέυτερο που θυμάμαι, στο σπίτι το δικό μας, ένα βράδυ, με εκείνο το κρύο, δύο φαντάροι κατέβηκαν από το βουνό το Καρφί το λεγόμενο του χωριού μας του Χλωμού, κάτω και γύρευαν στέγαση να μπούνε κάπου. Και τότς αμέσως ο αδερφός μου και ο πατέρας μου, ο αδερφός μου ήταν είκοσι ετών και ο πατέρας μου ήταν πιό μεγάλος, βέβαια, τους φωνάζει “ελάτε κάτω’. “Υπάρχει κανένας Χριστιανός, λέει, έστω στις όρινθες να ξημερώσω” και τότε πετάζεται ο αδερφός μου, αμέσως, και τους λέει έλάτε κάτω’. Άναψαν τη φωτιά τη μεγάλη στον πάτο του σπιτιού και δεν τον έβαλαν αμέσως, ήταν κρυωμένος πολύ -από τα κρυοπαγήματα απαιτείται ιδιαίτερος τρόπος για να συνέλθει κάποιος..Δεν επιτρέπεται να έρεθει σε άμεση επαφή με τη φωτιά-, ήταν δύο.. ο ένας που τον συνόδευε, και ζεστάθηκε από λίγο- λίγο και συνέχισε έπειτα αρκετές μέρες. Αν και δεν κάνω λάθος επί δεκατρία ράδια ερχόταν αυτοί οι δύο οι φαντάροι. Ναι, αλλά κάθε βράδυ έφερναν και από έναν, και από δύο και από τρεις.”

(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019, τόμος Α, σελ. 219).

Μαριάνθη, γεννηθείσα το 1931, καταγόμενη από το Ασημοχώρι Ιωαννίνων

“Όσο για την πείνα…Το χωριό το δικό μας είχε κάμπο. Είχαμε πολύ κτήμα εμείς και κάναμε σιτάρι πολύ…Αφού ερχόταν από τα άλλα χωριά και τους δίναμε. Ο πατέρας μου τους έδινε για να μην πεινάσουν…Εμείς…οπισθοχώρησε ο στρατός, έφυγε και ήταν όλοι νηστικοί. Εν τω μεταξύ, εμείς ήμασταν εννιά παιδιά μέσα στο σπίτι μας. Οι συννυφάδες δύο, και αυτές είχαν κάνει ένα φούρνο, είχαν μεγάλο φούρνο και είχαμε βγάλει δεκαπέντε καρβέλια και ο στρατός πεινούσε και μας χτυπούσαν την πόρτα από έξω και μας είπαν “θέλουμε ψωμί. Πεινάμε”. Και παίρνουμε εμείς τα παιδιά τα μικρά όλα και δίνουμε το ψωμί όλο και το βράδυ δεν είχαμε να φάμε…”

(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019, τόμος Β, σελ. 611).

Γρηγόρης, γεννηθείς το 1929, καταγόμενος από τον Ελαφότοπο Ζαγορίου

“Έγινε όμως μία επιστράτευση τότε. Μαζέψανε εφεδρεία στρατού. Οπότε ο πατέρας μου τα είχε καλά με τον πρόεδρο…Και κάποτε που έγινε η επιστράτευση του λέει ο πρόεδρος, “Αλέξανδρε, κοίταξε τι γίδια έχεις στείρα. Αυτά θα σφαχθούν όλα για το στρατό…Και η μάνα μου εκεί νύχτα-μέρα, με το φούρνο, να ψήνει συνέχεια και να είναι πέντε-έξι στρατιώτες εκεί πέρα, να παίρνουν και ο πατέρας μου με την αραβίδα στην πλάτη ο πατέρας, να κουβαλάει στην Γκραμπάλα νερό και φαγητό για το στρατό…”

(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019, τόμος Β, σελ. 512).

Ευριπίδης, γεννηθείς το 1935, καταγόμενος από τη Δροσοπυγή Κονίτσης.

“…Και βρήκα έναν στην Γερμανία, έναν φίλο μου, που δουλεύαμε και μου λέει…ο γιος του φοιτούσε στην Ιταλία, και όταν ανταμώθηκαν στρατιώτες, πιάσανε έναν Ιταλό οι στρατιώτες, και ήταν και ένας δικός μας στρατιώτης, εκεί, και του λέει: “Το μόνο που θέλω από σένα”, του λέει, “να μην με σκοτώσετε”. “Μη σε νοιάζει, εμείς θα σε υποστηρίξουμε”. Τον πήραν, τον πήγαν σε ένα σπίτι, τον βάλανε εκεί. Το σπίτι το γνώριζαν, και τον ιδιοκτήτη του σπιτιού, και του λένε: “θα τον φυλάξεις κάτω στα υπόγεια. Δεν θα τον βγάλεις, ώσπου να τελειώσει η υπόθεση”. Και πραγματικά τον φύλαξαν. Και αυτοί ύστερα αλλάξανε ένα αντάλλαγμα, έκαναν ένα αντάλλαγμα μεταξύ τους. Έβγαλε αυτός ο Ιταλός τον σταυρό, του τον έδωσε αυτουνού,”γιατί μου έσωσες τη ζωή”, του λέει. “Και εγώ τι να σου δώσω;” του λέει ο Έλληνας. Κάτι του έδωσε και αυτός. Ο Έλληνας, αυτός, το παιδί του πήγε φοιτητής στην Ιταλία. Και του έδωσε ο πατέρας του τον σταυρό αυτόν και τον είχε κρεμασμένο. Το παιδί αυτό γνώρισε την κοπέλα του Ιταλού και αρραβωνιάζονται! Και το παιδί, όπως πήγε, είχε ανοιχτό το πουκάμισο και φάνηκε ο σταυρός και ο Ιταλός τον κατάλαβε αμέσως και του λέει, δεν θυμάμαι το όνομά του τώρα, “μήπως είσαι του τάδε από το τάδε μέρος;”. “Ναι, είμαι γιος του”. “Τι λες! Ο πατέρας σου, του λέει ο Ιταλός, μου έσωσε τη ζωή εμένα. Αυτός ο σταυρός που κρεμάς εδώ είναι του πατέρα σου. Του τον έδωσα εγώ, λέει, αυτόν τον σταυρό που έσωσε τη ζωή μου”.

(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019,τόμος Α, σελ. 386).

Διαπιστώνεται, λοιπόν, από τις παραπάνω παραδειγματικές προσωπικές μαρτυρίες άμαχου πληθυσμού ότι οι Έλληνες παρείχαν τροφή και κυρίως αυτό το αναλάμβαναν οι γυναίκες (όπως καταγράφεται στην επόμενη υποενότητα), προς τους πολεμιστές τους. Ακόμη, παρείχαν στους φαντάρους μέρος από το σπιτικό τους και φροντίδα σε αρρώστους με κρυοπαγήματα φαντάρους, δείχνοντας έτσι τη συμπόνια, τη φροντίδα, την έγνοια, την αλληλεγγύη και τη ενσυναίσθηση προς τους πολεμιστές που θυσιάζονταν για την πατρίδα. Σε αυτό το πλαίσιο έρχεται να προστεθεί η συγκινητική μαρτυρία του Ευριπίδη, η οποία φωτίζει μια ακόμα πτυχή της ανθρώπινης καλοσύνης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η απρόσμενη πράξη ενός Έλληνα στρατιώτη να προστατεύσει έναν αιχμάλωτο Ιταλό και η μετέπειτα απίστευτη συνάντηση των παιδιών τους, αποδεικνύουν ότι ακόμα και μέσα στην εχθρότητα του πολέμου, η ανθρωπιά μπορεί να δημιουργήσει απρόβλεπτους δεσμούς και να αφήσει ένα μήνυμα ελπίδας για το μέλλον.

Η αλληλεγγύη ήταν ένα χαρακτηριστικό ακόμη και στις σχέσεις μεταξύ Εβραίων και μη Εβραίων Ελλήνων πολιτών. Πρόκειται για μία σχέση που εγκαθιδρύθηκε ήδη από το μεσοπολεμικό διάστημα, στα πλαίσια της ένταξης των νέων χωρών στο ελληνικό κράτος (1912), της μικρασιατικής καταστροφής (1922), του τέλους της Μεγάλης Ιδέας και των ασφυκτικών συνθηκών διαβίωσης. Έτσι, οι Έλληνες διατηρούσαν έκτοτε ειρηνική και υποστηρικτική στάση απέναντι στην εβραϊκή κοινότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληλεγγύης, λοιπόν, είναι όταν κατόπιν υπομνήματος του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού της Αθήνας και άλλων πολιτικών αρχηγών προς τον πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο, ο τελευταίος έστειλε 2 επιστολές στον γερμανό πρεσβευτή Άλτενμπουργκ παρακαλώντας τον να σταματήσει η εφαρμογή των φυλετικών μέτρων. Ένα τέτοιο μέτρο ήταν η σύλληψη και εκτέλεση όσων έκαναν μεικτούς γάμους (χριστιανοί με Εβραίους). Ακόμη, πολλοί ιεράρχες στα κυρήγματά τους στο εκκλησίασμα μιλούσαν υπερ των Εβραίων, πολλοί χριστιανοί πρότειναν να σώσουν τα παιδιά των Εβραίων υιοθετώντας τα και πολλές περιπτώσεις χριστιανών βοηθούσαν οικογένειες Εβραίων να κρυφτούν ή να φύγουν προς την ιταλική ζώνη κατοχής. Έτσι, πχ ο Π. Καλλιδόπουλος έκρυψε τη γειτονική εβραϊκή οικογένεια και την οδήγησε στους αντάρτες στα Γιαννιτσά με ασφάλεια (Ankori, 1977).

 Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληλοβοήθειας, αλληλοϋποστήριξης και αλληλεγγύης των Χριστιανών Ελλήνων προς τους Εβραίους Έλληνες πολίτες είναι αυτό με την περίπτωση της Ζακύνθου. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των επιζώντων Εβραίων της Ζακύνθου στον D. Seder (2014) και την καταγραφή αυτών, η εβραϊκή κοινότητα της Ζακύνθου των 275 μελών ήταν η μόνη που κατάφερε να ξεφύγει από την εξόντωση των ναζί κατά τη γερμανική κατοχή. Χάρη στον μητροπολίτη της Ζακύνθου Χρυσόστομο, τον δήμαρχο Λουκά Καρρέρ και στους 42.000 κατοίκους του νησιού, απετράπη η εκτόπιση των Εβραίων Ελλήνων και ο βέβαιος θάνατός τους. Κατέστρωσαν ένα σχέδιο αλληλεγγύης και βοήθειας, στα πλαίσια του οποίου τους έκρυψαν στα σπίτια τους, τους φυγάδευσαν στα βουνά, τους έβγαλαν ψευδή χριστιανικά πιστοποιητικά και δεν τους κατέδωσαν στους Γερμανούς.

Οι γυναίκες ως παράδειγμα ανθρωπιάς

Βασίλειος, γεννηθείς το 1914, καταγόμενος από την Αθήνα

“Τα δέματα ερχόταν..δεν ξέρω σ” άλλο πόλεμο..δεν.. Τα δέματα ερχόταν από δω, δούλευαν τα κορίτσια, οι γυναίκες από δω… Τα δέματα και τα γράμματα που λάμβαναν οι φαντάροι στο μέτωπο προέρχονταν, εκτός από τους συγγενείς τους, και από Γυναικείες Φιλανθρωπικές Οργανώσεις, από την Ε.Ο.Ν., τον Ερυθρό Σταυρό, τη Φανέλα του Στρατιώτη κ.α. Η κίνηση αυτή ήταν εκτεταμένη και όπως φαίνεται ήταν και οργανωμένη καλά.. Η υπηρεσία δεμάτων και το στρατιωτικό ταχυδρομείο, διεκπεραίωσε την αποστολή τους με συνέπεια, ώστε να φτάνουν δέματα και γράμματα μέχρι το τελευταίο χαράκωμα…”(Παπαευσταθίου- Τσάγκα, 2019, τόμος Α, σελ. 169-170).

Λέλα, η μάνα της Αντίστασης

“ Η αρχή της αντιστασιακής της δράσης τοποθετείται στις 10 Μαΐου 1941, όταν

αποφάσισε να περιθάλψει στο σπίτι της έναν Αυστραλό στρατιώτη. Έτσι, λοιπόν,

ξεκίνησε το σημαντικό έργο που επιτέλεσε στον τομέα της περίθαλψης και

φυγάδευσης μαχητών και στελεχών του συμμαχικού στρατού και η οργάνωση του

δικτύου «Μπουμπουλίνα» που δραστηριοποιήθηκε στο κομμάτι της τακτικής και

έγκυρης πληροφόρησης του στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Η «Μπουμπουλίνα»

εντάχθηκε ως υποομάδα στην αστική αντιστασιακή οργάνωση «Υβόννη»211 και

κατέκτησε μια θέση στον κατάλογο των αστικών οργανώσεων που αναγνωρίστηκαν

πρώτες μετά τον πόλεμο από το ελληνικό κράτος…”

(Ντούρου, 2021, σελ. 82).

Την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου αλλά και την περίοδο της Κατοχής, αναδείχθηκαν πολυάριθμες περιπτώσεις ανθρωπιάς, όπου ο ρόλος των γυναικών ήταν πρωταγωνιστικός. Οι γυναίκες στάθηκαν ηρωικά δίπλα στους άνδρες πολεμιστές, βοηθώντας τους. Αγωνιζόντουσαν μέχρι θανάτου για την ελευθερία της πατρίδας. Οι Ελληνίδες προσαρμόστηκαν στις δύσκολες συνθήκες που αντιμετώπιζε η χώρα και η απάντησή τους ήταν πολύ υποστηρικτική. Η μόνη τους έννοια ήταν να βοηθήσουν με οποιοδήποτε τρόπο τους άνδρες και τα παιδιά τους. Παρείχαν, λοιπόν, στους φαντάρους τρόφιμα, ρούχα, κουβέρτες και τους έδιναν κουράγιο, ενώ έπλεκαν ασταμάτητα μάλλινα ρούχα για τις ανάγκες του στρατού. Πολλές νέες κοπέλες εγγράφονταν εθελόντριες στον Ελληνικό Ερυθρό σταυρό και γίνονταν νοσοκόμες, ενώ άλλες μετέφεραν πυρομαχικά. Στα χωριά έτρεφαν, φρόντιζαν και συντηρούσαν τους αντάρτες. Λειτουργούσαν ως σύνδεσμοι ανάμεσα στο αντάρτικο και στο χωριό, ειδοποιούσαν για τις κινήσεις του εχθρού και φυλάγανε σκοπιά. Μάλιστα, υπάρχουν μαρτυρίες για συμμετοχή αρκετών γυναικών σε ένοπλα αντάρτικα τμήματα (Ντούρου, 2021, σελ. 82-87).

Μια από τις πολλές ηρωικές μορφές που ανέδειξε η αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής ήταν η Λέλα Καραγιάννη. Η δράση της ξεκίνησε στις 10 Μαΐου, την ημέρα που αποφάσισε να φροντίσει έναν Αυστραλό στρατιώτη στο σπίτι της. Με αυτή της την πράξη έθεσε τα θεμέλια για το σημαντικό της έργο στον τομέα της περίθαλψης και φυγάδευσης των αγωνιστών του πολέμου, αλλά και για την οργάνωση του δικτύου «Μπουμπουλίνα», το οποίο είχε κατασκοπευτικό χαρακτήρα και στόχο να ενημερώνει με έγκυρες πληροφορίες το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. Η οργάνωση, αφού αναγνωρίστηκε από το μετέπειτα ελληνικό κράτος ως μία από τις σημαντικότερες της εποχής, κατέκτησε μια θέση στον κατάλογο των αστικών οργανώσεων. Το τέλος του έργου της Λέλας Καραγιάννη ήταν τον Ιούλιο του 1944, όπου συνελήφθη από την Γκεστάπο, βασανίστηκε στα κρατητήρια της οδού Μέριλιν και ύστερα την μετέφεραν στις φυλακές Χαϊδαρίου. Έπειτα από όλα τα βασανιστήρια που υπέστη, εκτελέστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1944, στο Άλσος Χαϊδαρίου. Χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς ως μια γυναίκα που αγωνίστηκε για την ελευθερία όλων και προσπαθούσε πάντα να φυγαδεύει στελέχη και μαχητές του πολέμου. Έτσι δικαιολογείται και το προσωνύμιο που της απέδιδαν οι Βρετανοί αιχμάλωτοι «Dear Mama». Αποκαλείται και ως η «Μπουμπουλίνα της Κατοχής» αναδεικνύοντας από τη μια την καταγωγή της και από την άλλη την ανδρεία και τη  μαχητικότητα που επέδειξε (Ντούρου, 2021, σελ. 82-87).

Αξιοθαύμαστο είναι το θάρρος και η αποφασιστικότητα της Ηλέκτρας Αποστόλου, μιας από τις πιο φωτεινές μορφές του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης. Όπως η Λέλα Καραγιάννη, έτσι και η Ηλέκτρα Αποστόλου αναγνωρίστηκε για την αγάπη της για την κόρη της και την πίστη της στον αγώνα για την ελευθερία. Και η δική της συνεισφορά ήταν πολύ σημαντική.. Βοηθούσε όλες τις υπόλοιπες μανάδες να παρέχουν στα παιδιά τους τα απαραίτητα αγαθά, αλλά και την κατάλληλη περίθαλψη. Ο τρομερός χαμός της δείχνει πόση αυτοθυσία και αυταπάρνηση έδειχνε στο όνομα της προσφοράς και της αλληλεγγύης της προς τις συμπατριώτισσές της εν καιρώ πολέμου (Ντούρου, 2021, σελ. 82-87).

Οι γυναίκες, λοιπόν, προσέφεραν τροφή, στέγαση και περίθαλψη στους πολεμιστές, αψηφώντας τον κίνδυνο και το ρίσκο για τη δική τους ζωή με την παροχή βοήθειάς τους. Όπως χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Λέλα, που η ίδια όντως μάνα παιδιών, έβλεπε κάθε άλλο παιδί και μαχητή σαν παιδί της, οπότε και αποδεικνύοντας την αγάπη της προς τον συνάνθρωπο, τη φιλανθρωπία της, με ανιδιοτελή αρωγή και πρότυπο θεματοφύλακα αξιών του ηθικού και κοινωνικού χρέους, μεριμνούσε για την περίθαλψη και τη φυγάδευση όλα τα χρόνια της δράσης της στον Β” Παγκόσμιο Πόλεμο (Σβολόπουλος, 2002).

Η συμβολή της Εκκλησίας στον αγωνιζόμενο πληθυσμό

Οι δυνάμεις του ελληνικού κράτους κατά την περίοδο του Β” Παγκοσμίου Πολέμου, σε έμψυχο δυναμικό και σε επίπεδο εφοδιασμού έκαναν την όλη κινητοποίηση των ελληνικών στρατευμάτων και της Εκκλησίας να μοιάζει και να αποκαλείται “θαύμα”. Η δραστηριοποίηση και η προσφορά της Εκκλησίας στο έπος του ’40 ήταν πολύτιμη. Ο κόσμος, βλέποντας το πηγαίο ενδιαφέρον του κλήρου, την ψυχική του δύναμη, τις στερήσεις του και τις κακουχίες του άρχισε να  αποκαλεί τους κληρικούς της Εκκλησίας “παππούληδες”. Οι κληρικοί εκπροσωπούσαν την φιλόστοργη Μητέρα Εκκλησία. Η Εκκλησία, λοιπόν, μεριμνούσε για την ενίσχυση του λαού και  για την ανακούφιση του πόνου του λαού. Συνέβαλλε στην ενίσχυση του ιερού αγώνα με λόγους και ενθάρρυνε με έργα, όπως είναι η οικονομική και υλική ενίσχυση. Εξέδιδε, επίσης, εγκυκλίους, μοιράζοντάς τες στο λαό. Ακόμη, εμφανιζόντουσαν οι κληρικοί στα στρατόπεδα και παρείχαν τη Θεία Ευχαριστία στους στρατιώτες (Σκενδερή, 1995).

Η Ελληνική, Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν, επί της ουσίας, ο ακοίμητος φρουρός στην κατοχή και αναλάμβανε τον αγώνα του να διαφυλλάξει το Ελληνικό Έθνος, με την ελπίδα να βγει γρήγορα η χώρα από τον πόλεμο αυτό. Οι μητροπολίτες δεν εγκατέλειπαν τις επαρχίες τους, αλλά, αντιθέτως, παρέμεναν και βοηθούσαν το ποίμνιό τους, εν αντιθέσει με την αστυνομία και τις πολιτικές. Κατόρθωσε να διαφυλλάξει, λοιπόν, την πίστη του ελληνικού έθνους. Μεριμνούσε για την ηθική πνευματική τόνωση του ελληνικού λαού. Οι μητροπολίτες έθεταν τη ψυχή τους υπερ του λαού (Βασιλείου, 1952).

Στελέχη της Εκκλησίας, κάθε βαθμίδας, συμμετείχαν στον αγώνα. Η συμβολή της Εκκλησίας, σε επίπεδο πνευματικό και ηθικό πήρε διαστάσεις ενοποίησης πράξεων ηρωισμού και αυταπάρνησης. “Εργαζόταν” σκληρά για το δικαίωμα της ζωής και της ελευθερίας του ποιμνίου της (Αντωνοπούλου, 1964). Έτσι, χαρακτηριστικά, υποδειγματικά παραδείγματα ήταν ο Χρύσανθος Φιλιππίδης (1939-41) και ο Δαμασκηνός Παπανδρέου (1941-9) που ήταν από τις σημαντικότερες μορφές της Ορθόδοξης Εκκλησίας του 20ου αιώνα, που διέθεταν ύψιστα πνευματικά και διοικητικά προσόντα, αξιοποιώντας τα με απόλυτη επιτυχία (Βοβολίνη, 1952).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Παρά τις δύσκολες συνθήκες που βίωναν οι Έλληνες κατά τον Β” Παγκόσμιο Πόλεμο η κοινωνία άρχισε να ενώνεται περισσότερο. Οι άνθρωποι ανέπτυξαν αίσθημα αλληλεγγύης, διεκδίκησης και συμμετοχής, κάτι που οδήγησε σε μια βαθύτερη πολιτική και πολιτιστική αφύπνιση. Οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε όλα αυτά, συμμετέχοντας σε πολλές πλευρές της νέας αυτής πραγματικότητας, δημιουργώντας έτσι ένα πολύπλευρο μωσαϊκό εμπειριών που σημάδεψε την εποχή.

Η Κατοχή διέλυσε βίαια την αίσθηση του οικείου και του προσωπικού χώρου, κάτι που σημάδεψε βαθιά την καθημερινότητα των ανθρώπων. Αυτό ήταν ακόμα πιο σκληρό για τις εβραϊκές οικογένειες της Θεσσαλονίκης, που βίωσαν πρώτες τα φυλετικά μέτρα των Γερμανών. Όσοι ζούσαν εκτός των γκέτο αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να μετακινηθούν σε περιορισμένες ζώνες. Ταυτόχρονα, τους επιβλήθηκαν αυστηρές απαγορεύσεις, όπως η απαγόρευση εξόδου από τα γκέτο και η χρήση των δημόσιων συγκοινωνιών. Ωστόσο, οι Χριστιανοί Έλληνες απέδειξαν την αλληλεγγύη τους προς τους Εβραίους συμπατριώτες τους σώζοντάς τους από τα χέρια των ναζί.

Η ανιδιοτελής βοήθεια του άμαχου πληθυσμού προς τους αγωνιστές, η φροντίδα των γυναικών και η στήριξη της Εκκλησίας αποτελούν φωτεινά παραδείγματα του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Οι ιστορίες αυτές, γεμάτες αυταπάρνηση και αλληλεγγύη, μας υπενθυμίζουν τη διαχρονική αξία της ανθρωπιάς και την ανάγκη να στεκόμαστε δίπλα στους συνανθρώπους μας, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης. Η θυσία και η καλοσύνη των προγόνων μας ας αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για έναν κόσμο όπου η αλληλεγγύη και η ενσυναίσθηση θα είναι οι οδηγοί μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ankori, Z. (1977). Greek Orthodox – Jewish relation in perspective: The Jewish view. Greek Orthodox Theological Review, 22, 17 – 57.

Αντωνοπούλου, Κ. (1964). Εθνική Αντίσταση1941 – 1945 (τόμ. Β΄). Αθήναι.

Βασιλείου, Α. (1952). Μητροπολίτου Λήμνου, Η Εκκλησία της Ελλάδος εις την υπηρεσίαν του Έθνους κατά τα έτη 1941‐44. Αθήναι, σελ.321.

Βοβολίνη, Κ. (1952). Η Εκκλησία στον αγώνα της ελευθερίας.  Αθήνα: εκδ. Παν. Αθ. Κλεισιούνης.

Boyle, F.A. (2002). The criminality of nuclear deterence. Atlanta, GA: Clarity Press.

Βρεττάκος, Ν. (1981). Μάνα και γιος. Τα ποιήματα. Αθήνα: Τα τρία Φύλλα.

Grossmann, A. (Spring, 1995)). A Question of Silence: The Rape of German Women by Occupation Soldiers, October, Vol. 72, Berlin 1945: War and Rape «Liberators Take Liberties». MIT Press,  pp. 42–63.

Καζάνας, Γ. (2 Μαΐου 2020). Η Ξηροκρήνη της Αντίστασης. Εφημερίδα των Συντακτών. Διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/nisides/241619_i-xirokrini-tis-antistasis#goog_rewarded [ανάκληση στις 2/5/2020].

Mon, P. (2005). Η αποστολή μου στην κατεχόμενη Ελλάδα. Αθήνα:Πολιτεία.

Μπουτζουβή, Α. (1998). “Προφορική οστορία: Όρια και δεσμεύσεις”. Στο: Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας. Πρακτικά Διεθνούς Ημερίδας, 30 Μαΐου  1997. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Κατάρτι.

Παπαευσταθίου-Τσάγκα, Μ. (2019). Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Κατοχή, Εθνική Αντίσταση (1940-1944) – 100 Ιστορικές Προφορικές Μαρτυρίες (Τόμ. Α΄ & Β΄). Ιωάννινα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Σβολόπουλος,Κ. (2002).  Χαϊδάρι 8 Σεπτεμβρίου 1944. Η αόρατη στρατιά στο απόσπασμα. Αθήνα: Πατάκης, σελ. 40.

Seder, D. (2014). Το “θαύμα της Ζακύνθου”…Πως οι κάτοικοι με κίνδυνο της ζωής τους αρνήθηκαν να καταδώσουν τους Εβραίους συμπατριώτες τους. Washington DC: Philos Press., σελ. 243.

Σκενδερή, Δ. (1995). Η συμβολή του κλήρου στην εθνική αντίσταση, περίοδος 1941‐44. Θεσσαλονίκη, σελ.3.

Thompson, P. (2002). Φωνές από το παρελθόν. Προφορική Ιστορία. Αθήνα: Πλέθρον.

Φλάισερ, Χ. (2012). Οι πόλεμοι της μνήμης, Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στη Δημόσια Ιστορία. Αθήνα: Νεφέλη.

Vilanova, M. (1998). “Η μάχη στην Ισπανία για μία Ιστορία χωρίς επιθετικούς προσδιορισμούς με προφορικές μαρτυρίες”. Στο: Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας. Πρακτικά Διεθνούς Ημερίδας, 30 Μαΐου 1997. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Κατάρτι.