Αποστολίδου Βασιλική, Βασιλάκης Μιχαήλ, Γιωτοπούλου Σοφία, Δάκου Μυρτώ, Δημητρίου Δημήτριος, Ευαγγέλου Γεωργία, Κατσάνης Στυλιανός, Κελεκτσόγλου Αντώνιος-Ιωάννης, Κολτσάκη Δήμητρα, Ιωάννου Θεανώ (1)

Μαρία Αμαλία Βέργουλα,(2)

Ομάδα μαθητών ( 1)

Υπεύθυνος εκπαιδευτικός , (2) vergoula.m@e-arsakeio.gr

Περίληψη

Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης ήταν πάντα κυρίαρχος στη διαμόρφωση πολιτικών απόψεων, καταναλωτικών προτύπων, κοινωνικών συμπεριφορών. Ποιες είναι οι συνέπειες όταν παρατηρούνται στρεβλώσεις στη λειτουργία των ΜΜΕ; Η παραπληροφόρηση είναι πλέον ένα φαινόμενο που παρατηρείται όλο και πιο συχνά και αγγίζει όλο και περισσότερους τομείς ανθρώπινης δραστηριότητας με ποικίλες συνέπειες. Στη συγκεκριμένη εργασία θα παρουσιαστούν τομείς που αγγίζει η παραπληροφόρηση όπως αυτή εμφανίζεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το fb, το tik tok και το twitter. Παρουσιάζονται μελέτες περίπτωσης από τον τομέα της υγείας μέχρι την εξωτερική πολιτική. Παράλληλα θα διερευνηθούν οι λόγοι που ορισμένοι πολίτες μπορεί πιο εύκολα να επηρεάζονται από την παραπληροφόρηση, οι συνέπειες της παραπληροφόρησης αυτής σε ατομικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο καθώς και τρόποι αντιμετώπισης της.

Λέξεις κλειδιά: Παραπληροφόρηση, ψευδείς ειδήσεις, μέσα κοινωνικής δικτύωσης

Εισαγωγή

Με τον όρο παραπληροφόρηση περιγράφεται το φαινόμενο της σκόπιμης διάδοσης ψευδών ειδήσεων με στόχο τον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης προς ορισμένη κατεύθυνση για την εξυπηρέτηση ιδιοτελών συμφερόντων. Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο, ωστόσο το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του δίνουν πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις. Ξένες κυβερνήσεις, τρολ του διαδικτύου, εγχώριοι και διεθνείς εξτρεμιστές, καιροσκόποι, κερδοσκόποι και ακόμη και πληρωμένες υπηρεσίες παραπληροφόρησης εκμεταλλεύονται το διαδίκτυο και ιδιαίτερα τα ΜΜΕ για να διαδώσουν αμφισβητούμενο περιεχόμενο σε διάφορους τομείς όπως στην υγεία, την πολιτική, την οικονομία.

O ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης-ενδεικτικά χαρακτηριστικά τους

Τα κοινωνικά δίκτυα επιτρέπουν στους ανθρώπους να επικοινωνούν, να ενημερώνονται και να διαμορφώνουν απόψεις. Χρησιμοποιούνται από επιχειρήσεις για διαφήμιση, από πολιτικές οργανώσεις και πολίτες για έκφραση πολιτικών απόψεων, αλλά και από την πλειοψηφία των χρηστών για διατήρηση και ανάπτυξη κοινωνικών επαφών. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι, ιδιαίτερα σε μικρότερες ηλικίες, χρησιμοποιούν αυτά τα μέσα για ενημέρωση και διασκέδαση. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εμφανίζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα παραδοσιακά ΜΜΕ(τηλεόραση, έντυπος τύπος) που ευνοούν την παραπληροφόρηση. Οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης λόγω του αλγόριθμου που ελέγχει τις αναρτήσεις που βλέπουν, δεν μπορούν να ξεφύγουν τόσο εύκολα όσο σε σχέση για παράδειγμα με την τηλεόραση, όπου μπορούν να περιορίσουν την έκθεσή τους σε κάποιες απόψεις απλώς αλλάζοντας κανάλι. Οι αλγόριθμοι κάθε πλατφόρμας είναι συχνά κάτι που οι χρήστες δεν μπορούν να καταλάβουν ούτε πως δουλεύει ούτε πως να αποφύγουν τις παγίδες του. Ανάλογα με τις προτιμήσεις των χρηστών ή το κοινωνικό διαδικτυακό τους περιβάλλον είναι πιο πιθανό να τους στοχεύσουν ψευδείς ειδήσεις τις οποίες θα τις πιστέψουν καθώς θα είναι διαμορφωμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι κοντά στην λογική τους και τα πιστεύω τους (το φαινόμενο του echo chamber). Επίσης, οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται πλέον και με διαφορετικές τεχνικές. Μια από αυτές είναι η λεγόμενη hahaganda (συνδυασμός των λέξεων hahaha και propaganda). Οι χρήστες που παραπληροφορούν χρησιμοποιούν memes και άλλα χιουμοριστικά μέσα για να υποτιμήσουν σοβαρά ζητήματα, να προωθήσουν συγκεκριμένες απόψεις ή και να επιτεθούν σε άλλους χρήστες. Η παγίδα είναι ότι όταν εμφανίζεται κάποιο trending meme όλοι θέλουν να το χρησιμοποιήσουν με το πρόσχημα του χιούμορ. Το θέμα είναι ότι πίσω από αυτό το «αστείο» κρύβεται συνήθως ένα σοβαρό ζήτημα ενώ οι υποκινητές καταφέρνουν να περάσουν την άποψή τους καθώς παρουσιάζεται ως δημοφιλής.

Περιπτώσεις παραπληροφόρησης σε fb και tiktok στον τομέα της Υγείας

Η εποχή του κορονοϊού ανέδειξε ένα σοβαρό πρόβλημα παραπληροφόρησης. Στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης εμφανίζονταν συνεχώς ψευδοεπιστημονικά στοιχεία για την φύση της νόσου, τις πιθανές θεραπείες και τις παρενέργειες αυτών. Στον τομέα της υγείας όμως η παραπληροφόρηση δεν περιορίζεται μόνο στην Covid εποχή αλλά επεκτείνεται πλέον σήμερα σε όλους τους τομείς της υγείας με πολλούς χρήστες να προωθούν αδιάκριτα ψευδείς πληροφορίες για θέματα που αφορούν ασθένειες και θεραπείες, διατροφή, εμβόλια. Μια μέθοδος που χρησιμοποιείται είναι το «science-washing». Οι δημιουργοί ψευδούς περιεχομένου χρησιμοποιούν (δήθεν) επιστημονική γλώσσα σε ζητήματα υγείας για να προσδώσουν κύρος στην ανάρτησή τους. Oι εταιρείες πίσω από πλατφόρμες όπως το tiktok, υποστηρίζουν πως έχουν αναπτύξει συστήματα για την επισήμανση της παραπληροφόρησης. Παρόλα αυτά, μεγάλο μέρος αναρτήσεων χρηστών δεν ελέγχεται παρά μόνο από μεμονωμένους χρήστες που αναλαμβάνουν μόνοι τους αυτό το έργο. Ένα τέτοιο παράδειγμα χρήστη είναι ο Μουσταφά Νταχίρ (φαρμακοποιός) που άρχισε να απαντά επιστημονικά σε ψευδείς ισχυρισμούς στο tiktok στην αρχή της πανδημίας και δεν έχει σταματήσει από τότε. Μεταξύ άλλων έχει με επιστημονικά επιχειρήματα και στοιχεία καταρρίψει την ψευδή είδηση ότι η αντισύλληψη καθιστά τις γυναίκες υπογόνιμες, ότι μόνο η παραδοσιακή και όχι η σύγχορνη ιατρική είναι άξια εμπιστοσύνης και ότι ένα φάρμακο που κυκλοφορεί στις ΗΠΑ (αντίστοιχο της παρακεταμόλης) προκαλεί αυτισμό.

Η παραπληροφόρηση στην εξωτερική πολιτική

Η πληροφόρηση είναι ιδιαίτερα σημαντική στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Σε καιρό πολέμου η παραπληροφόρηση μπορεί να ορίσει την έκβαση της διαμάχης. Για παράδειγμα στον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι σύμμαχοι και ο άξονας είχαν ως βασικό όπλο ενάντια ο ένας στον άλλον την προπαγάνδα. Η προπαγάνδα επηρέαζε και επηρεάζει τους πολίτες κάθε κράτους με τον δικό της μοναδικό τρόπο. Ένα από πρόσφατο παράδειγμα παραπληροφόρησης στον πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Οι ειδήσεις που προβάλονται τόσο από τα συμβατικά μέσα όσο και από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι δύσκολο να ελεγχθούν ως προς την εγκυρότητά τους ενώ μπορεί να αναπαράγονται από μεγάλο αριθμό χρηστών σε fb και twitter (πλέον Χ). Το ίδιο παρατηρήθηκε όσον αφορά στη λωρίδα της Γάζας. Παρουσιάζονταν πολλές ειδήσεις που αναπαράγονταν ως αληθείς από τους χρήστες ανάλογα με το ποια πλευρά υποστήριζαν. Ένα από τα πιο φρικιαστικά συμβάντα παραπληροφόρησης στη Γάζα ήταν η φήμη ότι η Χαμάς αποκεφάλιζε μωρά (Associated Press, 2023). Η ανατριχιαστική είδηση κατέκλυσε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αργότερα όμως από μέσα όπως το Al Jajeera καταρρίφθηκε ως ψευδής (Καπότου, 2023). Χιλιάδες άλλες ψευδείς αναφορές όπως αυτή κυκλοφορούν καθημερινά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τον απλό χρήστη να αδυνατεί να αντιληφθεί εύκολα ποιες αναρτήσεις είναι ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

Αιτίες που η παραπληροφόρηση ανθεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης

Η παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικά δικτύωσης βρίσκει πρόσφορο έδαφος και αναπτύσσεται με τις αιτίες να βρίσκονται τόσο στα χαρακτηριστικά των χρηστών όσο και στα χαρακτηριστικά λειτουργίας των ίδιων των μέσων. Σε σχέση με τους χρήστες, η έλλειψη κριτικής σκέψης, η ύπαρξη προκαταλήψεων ευνοεί την αναπαραγωγή ψευδών ειδήσεων και την θεώρησή τους ως αληθινών (Παναγιωτάκης, 2017). Παράλληλα, σε περιόδους έντονης κοινωνικής ανησυχίας οι χρήστες είναι πιο πιθανό να πιστέψουν αναρτήσεις που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα ενώ παράλληλα η ύπαρξη πληθώρας πληροφοριών εντείνει την δυσκολία αναγνώρισης των αληθινών ειδήσεων. Σε σχέση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι συναναστροφές με τις κοινωνικές επαφές των χρηστών μπορούν επίσης να οδηγήσουν στην αποδοχή λάθος δεδομένων, ακολουθώντας συγκεκριμένες κοινότητες (π.χ. γκρουπ στο facebook). Η εξατομίκευση στο διαδίκτυο γίνεται σε τόσο μεγάλο βαθμό που δεν αφήνει περιθώριο για διαφορετικές οπτικές γωνίες ενός θέματος (λόγω της λειτουργίας του αλγορίθμου, όπως προαναφέρθηκε). Μια πλατφόρμα στην οποία παρατηρούμε συχνά περιπτώσεις παραπληροφόρησης είναι το tiktok λόγω της ιδιαιτερότητας της μορφής των αναρτήσεών του, που είναι ολιγόλεπτα βίντεο. Οι δημιουργοί μιλούν απευθείας στην κάμερα σαν να βρίσκονται σε βιντεοκλήση με τον θεατή, οπότε το βίντεο φαίνεται ως πιο αυθεντικό από ένα απλό κείμενο και παρουσιάζεται ως πιο αξιόπιστο.

Ποιοι επηρεάζονται περισσότερο από την παραπληροφόρηση

Η παγίδα της παραπληροφόρησης μπορεί να επηρεάσει οποιονδήποτε, αλλά ορισμένες ομάδες ανθρώπων και κατηγορίες είναι πιο ευάλωτες. Αρχικά, σε σχέση με την ηλικία, τα νεότερα άτομα είναι πιο ευάλωτα όπως και άνθρωποι με χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης. Όσοι δεν έχουν λάβει επαρκή εκπαίδευση σχετικά με την αναζήτηση πληροφοριών και την αξιολόγηση της ακρίβειάς τους είναι πιο επιρρεπείς στην παραπληροφόρηση.  Αντίθετα, άνθρωποι με υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης έχουν την τάση να τηρούν πιο κριτική στάση και να αναζητούν περισσότερη πληροφόρηση πριν αποδεχτούν μια άποψη. Η παραπληροφόρηση μπορεί να επηρεάσει ιδιαίτερα άτομα με υψηλά επίπεδα άγχους ή ανασφάλειας.  Κατά τη διάρκεια στρεσογόνων καταστάσεων, οι άνθρωποι μπορεί να είναι πιο ευάλωτοι στην παραπληροφόρηση και να μην μπορέσουν να φιλτράρουν τις πληροφορίες που δέχονται. Τέλος, οι άνθρωποι που αισθάνονται έντονη σύνδεση με μια κοινότητα μπορεί να είναι πιο πιθανό να αποδεχτούν πληροφορίες που υποστηρίζουν την κοινότητά τους, ακόμη και αν είναι λανθασμένες.

Συνέπειες της παραπληροφόρησης

Οι συνέπειες της παραπληροφόρησης αγγίζουν τόσο το κοινωνικό πεδίο όσο το ατομικό επίπεδο: Καταρχάς έχουμε απώλεια εμπιστοσύνης και διάλυση της κοινωνικής συνοχής: Οι άνθρωποι αρχίζουν να αμφισβητούν την αξιοπιστία των πληροφοριών που λαμβάνουν, αυτό οδηγεί σε απώλεια εμπιστοσύνης στα μέσα ενημέρωσης και γενικότερα στην κοινωνία. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί οι πολίτες να μην εμπιστεύονται ακόμα και την επιστημονική κοινότητα. Η παραπληροφόρηση μπορεί επίσης να προκαλέσει ανασφάλεια στους πολίτες και να δημιουργήσει αστάθεια σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, καθώς οι αποφάσεις των πολιτών θα λαμβάνονται βάσει λανθασμένων πληροφοριών. Εάν οι πολίτες φοβούνται για παράδειγμα πως θα χρεωκοπήσει ένα τραπεζικό σύστημα τότε όντως, εκείνο το τραπεζικό σύστημα θα αποσταθεροποιηθεί. Τέλος, η παραπληροφόρηση μπορεί να απειλήσει τη λειτουργία της δημοκρατίας, καθώς οι πολίτες χρειάζονται αξιόπιστη πληροφόρηση για να συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική διαδικασία. Η παραπληροφόρηση μπορεί να οδηγήσει τους πολίτες να ψηφίσουν διαφορετικά από ότι θα ψήφιζαν αν είχαν τις σωστές, αληθινές πληροφορίες για πολιτικά θέματα. Σε ατομικό επίπεδο, οι πολίτες μπορεί να λάβουν αποφάσεις που θα είναι επιζήμιες για την υγεία τους, τις διαπροσωπικές σχέσεις τους ακόμα και την οικονομική τους κατάσταση.

Διερεύνηση και αντιμετώπιση παραπληροφόρησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης

Αρχικά οι χρήστες πρέπει να προσέχουν ποιος δημοσιεύει το συγκεκριμένο περιεχόμενο, να εξετάζουν το προφίλ που ανέβασε μια είδηση και πόσο καιρό είναι ενεργός ο λογαριασμός. Βλέποντας το ιστορικό αναρτήσεων μπορεί να γίνει ξεκάθαρο αν επιδεικνύει το προφίλ συμπεριφορά που μοιάζει με bot. Για παράδειγμα, εάν ένας λογαριασμός ανεβάζει από διαφορετικά μέρη του κόσμου είναι ένδειξη πως πιθανότατα αυτές οι αναρτήσεις έγιναν από μηχανή. Άλλος τρόπος είναι να ελεγχθεί η εικόνα προφίλ του λογαριασμού. Εάν πρόκειται για στοκ εικόνα ή εικόνα διασημότητας, τότε αυτό το προφίλ είναι αναξιόπιστη πηγή πληροφόρησης, διότι είναι ή ψεύτικη ή ανώνυμη που κρύβεται πίσω από ένα άλλο πρόσωπο. Τέλος, να εξεταστεί το περιεχόμενο που δημοσιεύει ο λογαριασμός: μέσω εφαρμογών είναι πλέον δυνατό να εντοπιστεί αν οι φωτογραφίες που έχουν αναρτηθεί είναι επίκαιρες ή εάν έχουν χρησιμοποιηθεί και στο παρελθόν. Εάν εντοπιστούν και σε παλαιότερη ανάρτηση, τότε πρόκειται για παραπληροφόρηση (Calabrese,2020). Φορείς, καμπάνιες και βιβλία συμβάλλουν επίσης στην αναγνώριση και καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Στο παρελθόν, οι ενώσεις εκδοτών έντυπου και ηλεκτρονικού Τύπου είχαν οργανώσει πανελλαδική ενημερωτική καμπάνια, που στόχευε στην ενίσχυση της έγκυρης και αξιόπιστης δημοσιογραφίας. Με κεντρικό σύνθημα Τα fake news είναι junk news και βλάπτουν την ενημέρωσή σου. Εμπιστεύσου μόνο αξιόπιστες πηγές, η καμπάνια εστίαζε στον κίνδυνο που διατρέχει η ενημέρωση από τη διασπορά ψευδών ειδήσεων. Προέτρεπε το κοινό να εμπιστευθεί τους επαγγελματίες δημοσιογράφους και αφετέρου να επιλέξει για άντληση πληροφορίας τα μέσα των επαγγελματιών Τύπου (Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου,2022). Στο κομμάτι των βιβλίων που εξετάζουν το φαινόμενο της παραπληροφόρησης ανήκει το «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση: Πώς τις εντοπίζουμε» του δημοσιογράφου Άρης Χατζηστεφάνου. Στο συγκεκριμένο βιβλίο παρουσιάζεται ένας πρακτικός οδηγός που μας βοηθά να εντοπίζουμε τεχνικές παραπληροφόρησης και προπαγάνδας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά και στον καθημερινό λόγο πολιτικών, διαφημιστών και συμβούλων επικοινωνίας. Μέσα από προσωπικές εμπειρίες σχεδόν τριών δεκαετιών σε διεθνή και ελληνικά ΜΜΕ, μας εξηγεί με συγκεκριμένα παραδείγματα πώς να διαβάζουμε ανάμεσα στις γραμμές των εφημερίδων και των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης (Χατζηστεφάνου, 2022).

Αναφορές

Καπότου, Χ. (10/10/23), Πόλεμος Ισραήλ-Χαμάς: Άνευ προηγουμένου η παραπληροφόρηση, Ανακτήθηκε στις 10/2/24 από τη διεύθυνση https://santorinimagazine.gr/polemos-israil-chamas-anef-proigoumenou-i-parapliroforisi/

Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου, (4/5/22),Τα fake news είναι junk news και βλάπτουν την ενημέρωσή σου. Εμπιστεύσου μόνο αξιόπιστες πηγές, Ανακτήθηκε στις 10/2/24 από τη διεύθυνση https://enimerosi.com/article/68540/Ta-fake-news-einai-junk-news-kai-blaptoun-tin-enimerosi-sou-Empisteusou-mono-aksiopistes-piges

Παναγιωτάκης, Μ. (16/01/17), Παραπληροφόρηση στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Ανακτήθηκε στις 10/3/24 από τη διεύθυνση https://antikleidi.com/2017/01/16/paraplhroforhsh-sta-mesa/

Τριανταφύλλη, Κ. (7/7/22), Πώς το TikTok γεμίζει με fake news για την Υγεία , Ανακτήθηκε στις 10/3/24 από τη διεύθυνση https://www.protagon.gr/themata/technology-science/pws-to-tiktok-gemizei-me-terata-kai-simeia-gia-tin-ygeia-44342533695

Χατζηστεφάνου, Α., (2022), Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση, Πώς τις εντοπίζουμε, Εκδόσεις Τόπος.

Associated Press, (30/10/23), Misinformation about the Israel-Hamas war is flooding social media. Here are the facts, Ανακτήθηκε στις 10/2/24 από τη διεύθυνση https://apnews.com/article/israel-hamas-gaza-misinformation-fact-check-e58f9ab8696309305c3ea2bfb269258e

Erin Calabrese, (29/5/2020),5 ways to spot disinformation on your social media feeds, Ανακτήθηκε στις 10/2/24 από τη διεύθυνση https://abcnews.go.com/US/ways-spot-disinformation-social-media-feeds/story?id=67784438