Εισηγήτριες: Ιόλη Ευθυμιάδη (μαθήτρια του Γ1)
Βιβή Μιχαηλίδου (μαθήτρια του Γ4)
Χαρά Παπαδήμα (μαθήτρια του Γ4)
Υπεύθυνοι καθηγητές: Χρυσούλα Γεωργοπούλου, φιλόλογος, email:georgopoulouchrysoula@gmail.com
Παναγιώτης Βούλγαρης, μουσικός
Περίληψη
Η παρούσα εργασία αποσκοπεί να δει με κριτική ματιά δύο αρχαία κείμενα, τον «Επιτάφιο του Περικλή» και την «Ελένη» του Ευριπίδη, προκειμένου, αποσαφηνίζοντας μια φαινομενική αντίθεση που εντοπίζεται και στα δύο έργα, να αναδείξει την έννοια του αρχαίου «κάλλους», που εμπεριέχεται και στα δύο έργα και συνιστά την απάντηση ενάντια στη βία. Στον «Επιτάφιο του Περικλή» φαίνεται να δημιουργείται μια αντίφαση ανάμεσα στη σύντομη αναφορά στους νεκρούς του 1ου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου και τον εκτεταμένο ύμνο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στην «Ελένη» του Ευριπίδη διαφαίνεται μια αντίθεση ανάμεσα στην απόλυτη ομορφιά της κεντρικής ηρωίδας και τη δυστυχία, που της προκαλεί αυτή η ομορφιά, ως απόρροια ενός πολέμου, που σύμφωνα με τα φαινόμενα, προκάλεσε. Αφού αναλυθεί η έννοια του αρχαίου «κάλλους», θα επιχειρηθεί να απαντηθούν τα ακόλουθα ερωτήματα: Γιατί ο Θουκυδίδης, ενώ γράφει μια δημηγορία, έναν επιτάφιο λόγο, μιλάει για τη δημοκρατία; Και, γιατί ο Ευριπίδης δημιουργεί μια τραγωδία (ή κωμικοτραγωδία) για την ωραία Ελένη, αλλάζοντας τον μύθο του Ομήρου και απαλλάσσοντάς την από την ευθύνη που της καταλόγιζαν; Δεν την θέλει πια άπιστη, ούτε πρόξενο ενός φοβερού πολέμου. Μπορεί η απόλυτη ομορφιά να είναι αιτία δυστυχίας; Για την απάντηση αυτών των ερωτημάτων θα χρησιμοποιηθεί το μεθοδολογικό εργαλείο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου (ΚΑΛ) μέσω του βασικού εργαλείου της, της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday, μία γραμματική επιλογών που αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων επιλογών. Εστιάζοντας σε συγκεκριμένες λέξεις και φράσεις του κειμένου και αναλύοντάς τες σε ένα μικροεπίπεδο ανάλυσης, θα καταδειχτεί η σχέση της γλώσσας με την κοινωνία σε ένα μακροεπίπεδο ανάλυσης, προκειμένου να διαφανεί το αξιακό σύστημα που ο ομιλητής ήθελε να περάσει μέσα από τον λόγο του, αφενός στους ακροατές της εποχής του, και αφετέρου στους αναγνώστες των επόμενων γενεών. Θα καταδειχθεί ότι και τα δύο έργα προβάλλουν ως φωτεινή απάντηση στη σκοτεινή πλευρά του πολέμου, της βίας και του φόβου την απόλυτη ομορφιά, που γέννησε την έννοια του «καλού καγαθού» πολίτη, του δημιουργού της δημοκρατίας. Ακόμη και η αισθητική ομορφιά της Ελένης είναι αντανάκλαση του κάλλους του πολίτη στην αρχαία Ελλάδα, που ρίχνει απολλώνιο φως στα σκοτάδια της ανθρώπινης ψυχής, σε εκείνες τις πτυχές της που πηγάζει το μίσος, η βία, ο φόβος. Τα δύο αυτά αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής διανόησης αποτελούν φωτεινούς σηματοδότες και σε σύγχρονα φαινόμενα βίας και εκφοβισμού.
Λέξεις-Κλειδιά
Αρχαίο Κάλλος, Βία, Κριτική Ανάλυση Λόγου
Εισαγωγή
Το πρώτο έργο, ο «Περικλέους Επιτάφιος» του Θουκυδίδη είναι ένας επικήδειος λόγος, που εκφώνησε ο μεγάλος πολιτικός και ρήτορας Περικλής για να τιμήσει τους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου, και αποτελεί μία από τις 40 δημηγορίες που συμπεριλαμβάνονται στο ιστορικό έργο του Θουκυδίδη.
Το δεύτερο έργο, η «Ελένη», είναι μία από τις τραγωδίες του Ευριπίδη και διδάχθηκε το 412π.Χ., μόλις είχε τελειώσει η Σικελική εκστρατεία, κατά την οποία ο αθηναϊκός στόλος υπέστη πανωλεθρία.
Και στα δύο έργα εντοπίζεται το αντιπολεμικό μήνυμα: Ολοφάνερα στην Ελένη του Ευριπίδη, καλυμμένα στον Επιτάφιο του Περικλή.
Και στα δύο έργα αντιπαρατίθεται στη βία του πολέμου το αρχαίο «κάλλος», στο μεν πρώτο, μέσα από τη θεϊκή μορφή της ωραίας Ελένης, στο δε δεύτερο, μέσα από την έννοια της πιο τέλειας μορφής δημοκρατίας.
Το αρχαίο «κάλλος» στη φιλοσοφική του διάσταση
Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη, η έννοια του «κάλλους», που αποτελούσε ζητούμενο επί αιώνες, σήμαινε την υπέρτατη αξία για τον άνθρωπο, την υπέρτατη ομορφιά, που είναι συνδυασμός φυσικής εμφάνισης και αρετών της ψυχής.
Εκφάνσεις του κάλλους είναι η ωραία Ελένη, είναι η έννοια του καλού καγαθού, είναι ο πολίτης που δημιούργησε την τελειότερη μορφή της Δημοκρατίας.
Στην παρούσα εργασία θα καταδείξουμε ότι η έννοια του «κάλλους», και στα δύο υπό μελέτη έργα, ορθώνεται ως αντιστάθμισμα στην καταστροφή που φέρνει ο πόλεμος.
Στόχος της παρούσας εργασίας
Στόχος, λοιπόν, της παρούσας εργασίας είναι η κριτική προσέγγιση του κειμένου στο κοινωνικοπολιτισμικό του πλαίσιο, ώστε να μπορεί να γίνει μεταφορά των νοημάτων στο σήμερα, και συγκεκριμένα να γίνει κατανοητό πώς αντιπαρατίθεται στη βία του πολέμου η έννοια του αρχαίου κάλλους (Παράρτημα Α).
Έτσι, θα καταστεί το έργο, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, «κτημα ες αεί», και θα γίνει μεταφορά ανθρωπιστικής παιδείας.
Προϋπόθεση, αποτελεί η συνειδητοποίηση των γλωσσικών μηχανισμών που οργανώνουν το κείμενο και οδηγούν στην κατανόησή του μέσα από την εφαρμογή της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου.
«Επιτάφιος του Περικλή», σκοπός του έργου
Θα ξεκινήσουμε με τη δημηγορία του Θουκυδίδη «Περικλέους Επιτάφιος», έναν επικήδειο λόγο που φαινομενικά αποσκοπεί στην απόδοση τιμών στους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Ενώ, ο πραγματικός σκοπός του Θουκυδίδη, είναι να αφήσει ένα «κτημα ες αεί», ένα έργο που θα δείχνει στους ανθρώπους πώς να ενεργούν ορθολογικά, χωρίς να καταφεύγουν στη βία του πολέμου.
Μια πρώτη απόδειξη γι’ αυτό είναι η ίδια η δομή του Επιτάφιου Λόγου, που διαφέρει από την τυπική δομή των επιταφίων (Παράρτημα Β).
Συγκεκριμένα: Η Τρίτη ενότητα που συνήθως αναφέρεται στους τιμώμενους νεκρούς και τους πολεμικούς άθλους τους, στον Επιτάφιο του Περικλή είναι αφιερωμένη στην ανάδειξη εκείνων των στοιχείων που καθιστούν την αθηναϊκή δημοκρατία μοναδική, και μάλιστα, καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της δημηγορίας.
Ερευνητικό ερώτημα
Δημιουργείται το εύλογο ερώτημα: Γιατί σε έναν Επιτάφιο λόγο εξυμνείται η Δημοκρατία του 5ου π.χ. αιώνα; Πώς συνδυάζεται ή αναφορά στους νεκρούς με τον εκτεταμένο ύμνο της αθηναϊκής δημοκρατίας; Η απάντηση στο ερώτημα, θα αποκρυπτογραφήσει και τον πραγματικό σκοπό του συγγραφέα. Για την αποκρυπτογράφηση του πραγματικού σκοπού θα χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, η οποία επιδιώκει τη διερεύνηση των αδιαφανών σχέσεων αιτιότητας σε ένα κείμενο.\
Εφαρμόζοντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου
Σύμφωνα με τη μέθοδο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, η ανάλυση του κειμένου γίνεται σε δύο επίπεδα. Σε ένα μικροεπίπεδο, με εστίαση σε συγκεκριμένες λέξεις και φράσεις του κειμένου, όπου καταδεικνύεται ότι η συγκεκριμένη επιλογή τους δημιουργεί συγκεκριμένα νοήματα. Και σε ένα μακροεπίπεδο , όπου καταδεικνύεται η σχέση της γλώσσας με την κοινωνία, προκειμένου να διαφανεί το αξιακό σύστημα (Παράρτημα Γ).
Η Κριτική Ανάλυση Λόγου βλέπει τον λόγο ως μια μορφή κοινωνικής πρακτικής. Ο λόγος διαμορφώνει κοινωνικές ταυτότητες, βοηθά στην κατασκευή κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των ατόμων, συμβάλλει στην κατασκευή συστημάτων γνώσεων και πεποιθήσεων, ενώ παράλληλα διαμορφώνεται απ΄ όλα αυτά. Κάθε κείμενο αντιμετωπίζεται ως φορέας ιδεολογικού περιεχομένου.
Δύο από τα βασικότερα μεθοδολογικά εργαλεία της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα εργασία, είναι: 1)η Συστημική Λειτουργική Γραμματική του Halliday, μία γραμματική επιλογών που αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων επιλογών (πράγμα που σημαίνει ότι διαφορετικές γλωσσικές επιλογές παράγουν διαφορετικά νοήματα). Και 2ο) οι 3 λειτουργίες της γλώσσας, η αναπαραστατική, η διαγλωσσική και η κειμενική.
Για τη διερεύνηση της αναπαραστατικής λειτουργίας, γίνεται εστίαση στις διαδικασίες (δηλ. τα ρήματα), στους μετέχοντες (που δηλώνονται με ουσιαστικά), στα καταστασιακά στοιχεία (που δηλώνονται με προθετικές φράσεις χρόνου, τόπου, τρόπου κλπ).
Για τη διερεύνηση της διαπροσωπικής λειτουργίας, εξετάζεται η διεπίδραση μεταξύ των προσώπων μέσω της δείξης προσώπου, των πράξεων λόγου, και του μηχανισμού αξιολόγησης.
Για την κατανόηση της κειμενικής λειτουργίας, επιχειρείται κριτική πλαισίωση που οδηγεί στη συνειδητοποίηση της κοινωνικοπολιτισμικής απήχησης που έχουν τα κειμενικά χαρακτηριστικά, και την αποκωδικοποίησή τους (Παράρτημα Δ).
Ξεκινώντας να εφαρμόζουμε την Κριτική Ανάλυση Λόγου, διαπιστώνουμε ότι:
Ο Θουκυδίδης παρουσιάζοντας τη δημοκρατία, αναφέρεται στους πολίτες, και όχι στο πολίτευμα.
Ξεκινάει τον έπαινο στην αθηναϊκή δημοκρατία, στο κεφάλαιο 37, με τη φράση «Χρώμεθα γὰρ πολιτείᾳ» (δηλ. έχουμε πολίτευμα), με πρόταξη καταστασιακού ρήματος (χρώμεθα), που ταυτόχρονα εμπεριέχει τη δείξη α΄ πληθυντικού προσώπου. Δεν επιλέγει να πει «δημοκρατία είναι …», προτάσσοντας δηλαδή το όνομα του πολιτεύματος (αν ήθελε να το τοποθετήσει στο επίκεντρο) και με το συσχετιστικό ρήμα «είναι», ώστε να ακολουθήσει ο ορισμός του.
Η επιλογή αυτή, όπως θα φανεί και σε ένα μικρό δείγμα ανάλυσης που παρατίθεται στη συνέχεια, δείχνει ότι στόχος του ιστορικού ή του ρήτορα δεν είναι να ορίσει το πολίτευμα της δημοκρατίας, αλλά να θυμίσει στους συμπολίτες του ότι αυτοί οι ίδιοι είναι η δημοκρατία. Μέσα στους παριστάμενους τοποθετεί και τον εαυτό του με τη χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου. Είναι σαν να τους λέει εμείς είμαστε η δημοκρατία, κι αυτή είναι μια δεδομένη κατάσταση, που προϋπάρχει του πολέμου στον οποίο έχουμε εμπλακεί. Άρα ακούγεται σαν να τους υπενθυμίζει ποιοι είναι, ώστε να αναλογιστούν σε ποια κατάσταση τους έχει φέρει ο πόλεμος
Δείγμα Ανάλυσης
Αναλύοντας την αναπαραστατική λειτουργία της γλώσσας στο κεφάλαιο 37 (τον τρόπο δηλαδή που ο ομιλητής αναπαριστά την πραγματικότητα), διαπιστώνουμε ότι:
Α) Επιλέγει ρήματα ενεργητικά (πολιτεύομεν, φιλοκαλοῦμεν, φιλοσοφοῦμεν, παρέχομεν, οὐ παρανομοῦμεν) κα δοξαστικά (νομίζομεν), πράγμα που δείχνει ότι οι Αθηναίοι και ο ίδιος (άρα εμείς) είμαστε άνθρωποι των πράξεων, υπάρχει συνέπεια λόγων και πράξεων.
Β) Για να δηλώσει τα δρώντα πρόσωπα επιλέγει τα ονόματα «τῶν πέλας» (=των άλλων) , «πᾶσι» (=όλοι), «τῶν ἐναντίων»(= τους αντιπάλους) , «μόνοι», «πολιτείᾳ» (=πολίτευμα), κατασκευάζοντας έτσι για τους Αθηναίους ταυτότητα με βασικά χαρακτηριστικά τη συλλογικότητα και την υπεροχή έναντι των αντιπάλων.
Γ) Η επιλογή των προθετικών συνόλων «διὰ δέος» (από ντροπή), «μετ‘ εὐτελείας» (=με απλότητα), «ἄνευ μαλακίας» (=χωρίς να γινόμαστε μαλθακοί) συνεχίζει να οικοδομεί την ταυτότητα των Αθηναίων. Το προθετικό σύνολο «δια δέος», που προτάσσεται του ρήματος «οὐ παρανομοῦμεν», δείχνει το βαθύ αίσθημα ντροπής που συνδέεται με την μη τήρηση των νόμων, αποτελώντας ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του Αθηναίου πολίτη. Τα προθετικά σύνολα του τρόπου «μετ‘ εὐτελείας» και «ἄνευ μαλακίας» έπονται των ρημάτων «φιλοκαλοῦμεν» και «φιλοσοφοῦμεν» για να επεκτείνουν τη σημασία των δύο αυτών ρημάτων που δηλώνουν δύο από τις σημαντικότερες δράσεις του Αθηναίου πολίτη. Μέσα στο «φιλοκαλοῦμεν» υπάρχει το «κάλλος», το αντίδοτο στη βία του πολέμου
Ως προς τη διαπροσωπική λειτουργία, διαπιστώνουμε ότι:
Α) Με την επιλογή α΄ πληθυντικού προσώπου, και τη χρήση της αντωνυμίας «αὐτοὶ» (= εμείς οι ίδιοι ) καθορίζεται η διαπροσωπική σχέση του ομιλητή με τους παριστάμενους: είναι όλοι μαζί σε αυτό το πολίτευμα, και δεν έχουν κάποιο λόγο να αμφισβητήσουν τα όσα τους λέει, γιατί τα ξέρει από πρώτο χέρι, εφόσον συμμετέχει μαζί τους σε όλα αυτά.
Β) Η επιλογή της οριστικής έγκλισης δηλώνει αποφαντικές πράξεις, που περιγράφουν μια κατάσταση (αυτή που ισχύει ή που παρουσιάζει ο ομιλητής ότι ισχύει, είτε γιατί είναι σύμφωνη με το βίωμά του είτε γιατί εξυπηρετεί τον σκοπό του).
Γ) Προβαίνει σε αξιολόγηση, με τις λέξεις «οὐ ζηλούσῃ» (= δεν αντιγράφει), «τὸ ἴσον», «ἐλευθέρως», «οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ‘ ἀχρεῖον» (=όχι φιλήσυχο, αλλά άχρηστο), χρωματίζοντας τα κομβικά σημεία που θέλει να τονίσει, δηλ. την αυθεντικότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος, την ισότητα μεταξύ των Αθηναίων και την ελευθερία, το επιβεβλημένο της συμμετοχής στα κοινά.
Ως προς την κειμενική λειτουργία:
Όλες οι παραπάνω γλωσσικές επιλογές αναδεικνύουν την αντίθεση ανάμεσα στον Αθηναίο που δημιουργεί και βιώνει τη Δημοκρατία ως πηγή Πολιτισμού- και τελικά ως πηγή του αρχαίου Κάλλους, και τον Αθηναίο, που μέσα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ( στον οποίο έχει εμπλακεί, πιστός στην παραπάνω ιδέα) γίνεται πρόξενος καταστροφής αυτού που είναι και που κάνει. Έτσι δημιουργείται ένα οξύμωρο σχήμα. Δεν το λέει ξεκάθαρα ο Θουκυδίδης/Περικλής, αλλά ο ακροατής του 5ου αιώνα, το καταλαβαίνει (το κείμενο λειτουργεί πάντα στο κοινωνικό/χρονικό πλαίσιο στο οποίο γράφεται) και αυτό λειτουργεί ως κύριο επιχείρημα να αποτρέψει τον πόλεμο και τη βία του πολέμου, αφήνοντας ταυτόχρονα ένα κτήμα ες αεί, όπως φιλοδοξεί (Παράρτημα ΣΤ).
Το επιχείρημα κατά της βίας
Η κριτική Ανάλυση Λόγου, όπως εφαρμόστηκε στο παραπάνω μικρό δείγμα του κειμένου δείχνει ότι ο Περικλής ( ή πολύ περισσότερο ο Θουκυδίδης) μέσα από τις γλωσσικές επιλογές που έκανε άφησε να σχηματιστεί στο μυαλό των ακροατών το ακόλουθο επιχείρημα κατά του πολέμου, χωρίς να καταφύγει σε διδακτισμό (που θα ήταν άλλωστε ανάρμοστος κατά την ταφή των νεκρών):
Α. Οι προκείμενοι νεκροί σκοτώθηκαν σε έναν πόλεμο, πιστοί στο υπέρτατο αγαθό, το δημοκρατικό πολίτευμα
Β. Η δημοκρατίαείμαστε όλοι εμείς, που υπερέχουμε από τους αντιπάλους μας και φέραμε την πόλη σε τέτοια δόξα, που τώρα όμως λόγω του πολέμου καταστρέφεται
Γ. Άρα, οφείλουμε με τη δύναμη της δημοκρατίας, και ενθυμούμενοι ποιοι είμαστε και τι μπορούμε να κάνουμε, να επιστρέψουμε στο υπέρτατο αγαθό, που φυσικά περικλείει μέσα του και την ειρήνη
Με το επιχείρημα αυτό, ο Θουκυδίδης κάνει τους παριστάμενους Αθηναίους να αισθανθούν όπως οι τραγικοί ήρωες της αρχαίας τραγωδίας, που έχοντας αγγίξει το κάλλος (εδώ, την τελειότερη μορφή δημοκρατίας) ξεπερνούν το μέτρο (καθώς υπερέχουν όλων των άλλων) και διαπράττουν ύβρη (καθώς εμπλέκονται στον Πελοποννησιακό πόλεμο).
Σε αυτό το σημείο συναντιούνται τα δύο κείμενα, διότι και η υπερβολική ομορφιά της Ελένης λειτουργεί ως ύβρις, και γίνεται αιτία δυστυχίας για την ίδια και για όλους τους Έλληνες που θα εμπλακούν εξαιτίας της στον τρωικό πόλεμο.
Ομως, τόσο ο Θουκυδίδης/Περικλής, όσο και ο Ευριπίδης, διακρίνουν μέσα σε αυτό το «κάλλος» τη δυνατότητα αποτροπής της βίας: Ο μεν Θουκυδίδης/Περικλής κατασκευάζοντας το επιχείρημα, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, ο δε Ευριπίδης επιλέγοντας τον μύθο της πιστής Ελένης, που θα δούμε στη συνέχεια. Γυρίζουν, δηλαδή, πίσω στο αρχικό κάλλος.
«Ελένη» του Ευριπίδη, το επιχείρημα κατά της βίας
Δημιουργείται και εδώ ένα επιχείρημα κατά του πολέμου
Ο Ευριπίδης χτίζει το «κάλλος» στο πρόσωπο της Ελένης, προσθέτοντας στη θεϊκή εξωτερική ομορφιά της τις αρετές του «καλού καγαθού». Η καινούρια Ελένη φωτίζοντας τις πραγματικές αιτίες του πολέμου, ανοίγει το δρόμο για μια μελλοντική αποφυγή του. Άρα το κάλλος της καινούριας Ελένης ενσαρκώνει το αντιπολεμικό μήνυμα (Παράρτημα Η).
Εφαρμόζοντας και πάλι την Κριτική Ανάλυση Λόγου, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε πώς ο Ευριπίδης χτίζει το «κάλλος» της Ελένης, που αφορά όχι μόνο τη μορφή, αλλά και το ήθος, αποτελώντας έτσι την απάντηση στη βία του πολέμου. Ο Ευριπίδης χτίζει στο πρόσωπο της Ελένης την έννοια του αρχαίου κάλλους:
α) με τη στάση που κρατάει η ίδια απέναντι στην ομορφιά της («Αν όμορφο λογιέται ό,τι σου φέρνει τη δυστυχία)
β) φτιάχνοντας μια άψογη ηθική στάση, που η ηρωίδα την τοποθετεί πάνω και από τη ζωή της («Κι αγνό το γάμο μου για το Μενέλαο έτσι θα κρατούσα», «καθάρια να κρατήσει την τιμή μου», «Γιατί λοιπόν να ζω;»)
γ) με λέξεις ή φράσεις που συνιστούν αξιολογήσεις (Η ίδια η Ελένη χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό «δύστυχη» για την Ελένη-ομοίωμα, ενώ ο Τεύκρος επισημαίνει ότι η γυναίκα που έχει μπροστά του μοιάζει μόνο στο κορμί την Ελένη, μα η ψυχή της είναι διαφορετική) (Παράρτημα .
Και με πολλούς ακόμη τρόπους δηλώνεται ολοφάνερα το αντιπολεμικό μήνυμα:
α) μέσα από φράσεις και στίχους του κειμένου («Την κούρσεψα, μα πάω κι εγώ χαμένος», θα πει ο Τεύκρος στον Πρόλογο, επιβεβαιώνοντας ότι στον πόλεμο δεν υπάρχουν νικητές και νικημένοι, είναι όλοι χαμένοι)
β) μέσα από σκηνοθετικούς δείκτες («με τα ρούχα μου κουρέλια, απομεινάρια από το καραβίσιο πανί που μαι ζωσμένος «, θα πει ο ρακένδυτος Μενέλαος)
γ) από το ήθος των ηρώων και την τραγικότητά τους (στην περίπτωση του Μενέλαου πρόκειται για συνδυασμό τραγικών και κωμικών στοιχείων)
δ) από την αντίθεση ανάμεσα στην τωρινή και την πρότερη κατάσταση των ηρώων («Που είσαι, κοσμοξάκουστε στρατέ μου», και «Θεοί, να μ’ ατιμάζουν έτσι εμένα;» θα ακούσουμε και πάλι συντετριμμένο τον Μενέλαο, να μην μπορεί να διαχειριστεί την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει εξαιτίας του πολέμου
ε) από τη φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων (μέσα από τα λόγια του αγγελιαφόρου «Τόσος μόχθος κι αγώνας για έναν ίσκιο;» ο Ευριπίδης επιβεβαιώνει τον χαρακτηρισμό του «από σκηνής φιλόσοφος»)
Αναφορές
Γούτσος, Δ. (2013). Γλώσσα και επικοινωνία. Στο Γ. Ι. Ξυδόπουλος (επιμ.) Γλώσσα, Κοινωνία και Εκπαίδευση: Εγχειρίδιο Μελέτης. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 202-220, 238-264.
Δούκα, Α., Φτερνιάτη, Α. & Αρχάκης, Α. (2016). Ειδησεογραφικός λόγος και κριτική γλωσσική εκπαίδευση στο πλαίσιο των πολυγραμματισμών: Διδακτικές προτάσεις για το γλωσσικό μάθημα της Β΄ λυκείου. Στο Α. Γ. Στάμου, Π. Πολίτης & Α. Αρχάκης (επιμ.), Γλωσσική ποικιλότητα και κριτικοί γραμματισμοί στον λόγο της μαζικής κουλτούρας: Εκπαιδευτικές προτάσεις για το γλωσσικό μάθημα. Καβάλα: Σαΐτα, 164-202.
Λύκου, Χ. (2000). Η Συστημική λειτουργική γραμματική του M.A.K. Halliday. Γλωσσικός Υπολογιστής ΙI. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
Μιχάλης, Α. (2014). Κριτική ανάλυση λόγου: Δυνατότητες και προβλήματα εφαρμογής στη γλωσσοεκπαιδευτική διαδικασία. Στο Γρίβα, Ε., Κουτσογιάννης, Δ., Ντίνας, Κ., Στάμου, Α.Γ., Χατζηπαναγιωτίδη, Α., & Χατζησαββίδης, Σ. (επιμ.) Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου: Ο κριτικός γραμματισμός στη σχολική πράξη, Δράμα 1-3 Νοεμβρίου 2013.
Στάμου, Α.Γ. (2014). Η κριτική ανάλυση λόγου: Μελετώντας τον ιδεολογικό ρόλο της γλώσσας. Στο Ανάλυση λόγου: Θεωρία και εφαρμογές, Μ. Γεωργαλίδου, Μ. Σηφιανού, & Β. Τσάκωνα (επιμ.). Νήσος: Αθήνα, 149-187.
Holmes, J. (2016). Εισαγωγή στην Κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Διάγραμμα : 1
Εικόνα : 1
Εικόνα : 2
Εικόνα : 3
Εικόνα : 4
Εικόνα : 5
Σχήμα : 1
Σχήμα : 2
