«Εγώ σε λέω α-βία-στα γυναίκα»: ένα δρώμενο αφιερωμένο στην έμφυλη βία

Αικατερίνη Καρενά-Ευσταθίου
Μαθηματικός (ΠΕ03, ΠΕ04.04)
email: aikatkarena@gmail.com
Βασίλειος Κοσμάς
Φιλόλογος (ΠΕ02)
email: vaskos81@gmail.com
Θωμάς Τούλης
Φιλόλογος Ειδικής Αγωγής (ΠΕ02.50)
email: tomtoulis@yahoo.gr

Περίληψη
Το άρθρο πραγματεύεται τη σύνθεση και τα αποτελέσματα ενός δρώμενου που παρουσιάστηκε από μαθητές/-τριες του Γυμνασίου Δολιανών Ιωαννίνων στην 1η Προσομοίωση Μαθητικού Συνεδρίου για τη βία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Η παρουσίαση είχε ως θέμα περιπτώσεις έμφυλης βίας διαχρονικά στη λογοτεχνία και ιστοριογραφία. Αφορμή στάθηκε η επικαιρότητα, που βρίθει τέτοιων περιστατικών, και το ερώτημα αν αυτά είναι συγκυριακά ή εκφάνσεις μιας βαθύτερης, διαχρονικής νοοτροπίας. Στόχοι της δράσης ήταν οι μαθητές/-τριες να εμπλουτίσουν τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους, να διαχειριστούν κριτικά πηγές του παρελθόντος, να προσεγγίσουν ενσυναισθητικά τη θέση της γυναίκας σε διαφορετικές περιόδους, να συνεργαστούν και να εκφράσουν τις ιδέες και τα συναισθήματά τους μέσα από διάφορες μορφές τέχνης. Σκοπός ήταν να συσχετίσουν όψεις της έμφυλης βίας στο παρελθόν και στο παρόν και να προσανατολίσουν γόνιμα τη δράση τους στο μέλλον. Η υλοποίηση του δρώμενου έγινε από μία τριμελή ομάδα εκπαιδευτικών, εικοσιπέντε (25) μαθητές/-τριες των τριών τάξεων του Γυμνάσιου και περιλάμβανε έναν συνδυασμό μορφών, μεθόδων και μέσων διδασκαλίας. Τα αποτελέσματα της εμπλοκής των παιδιών σε όλα τα στάδια της δράσης ήταν ιδιαιτέρως θετικά, συμβαδίζουν με ευρήματα αντίστοιχων ερευνών και έχουν προεκτάσεις αναφορικά με τη σημασία της αξιοποίησης των τεχνών στην εκπαίδευση και της συμμετοχής των μαθητών/-τριών σε συνέδρια.
Λέξεις κλειδιά: Δημιουργική γραφή, δρώμενο, έμφυλη βία

Εισαγωγή
Το άρθρο έχει ως θέμα τον σχεδιασμό, την υλοποίηση και τον αντίκτυπο ενός δρώμενου με πρωταγωνιστές/-τριες μαθητές/-τριες του Γυμνασίου Δολιανών Ιωαννίνων που συμμετείχαν στην 1η Προσομοίωση Μαθητικού Συνεδρίου με τίτλο «Πάρε τη λέξη μου, δωσ’ μου το χέρι σου: Ορθώνοντας τον Λόγο ενάντια στη βία», το οποίο διοργανώθηκε στις 27 Μαρτίου 2025 από τον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και την Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ηπείρου. Η εισήγηση με τίτλο «Εγώ σε λέω α-βία-στα γυναίκα» πραγματευόταν όψεις της έμφυλης βίας μέσα από μελέτες περίπτωσης στη λογοτεχνία και ιστοριογραφία από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως σήμερα. Σκοπός του άρθρου είναι να συμβάλλει στον διάλογο για την παιδαγωγική και διδακτική διαχείριση του φαινομένου της βίας με την αξιοποίηση της τέχνης και να αναδείξει τη συμβολή ενός συνεδρίου στην καλλιέργεια δεξιοτήτων των εφήβων.
Αρχικά, στο άρθρο παρουσιάζεται ο θεωρητικός προβληματισμός σχετικά με την έμφυλη βία, το ερώτημα-αφορμή για την υλοποίηση της παρουσίασης και τα επιμέρους ερωτήματα που συνέβαλαν στον σχεδιασμό της. Έπεται το μέρος όπου αναφέρονται αναλυτικά το πλαίσιο υλοποίησης, ο σκοπός και οι στόχοι προς επίτευξη, οι μορφές και οι μέθοδοι διδασκαλίας, τα εργαλεία και το υλικό που αξιοποιήθηκαν σε επίπεδο δοκιμών. Επίσης, γίνεται εκτενής μνεία στον σχεδιασμό των δύο σκελών του δρώμενου: της σύνθεσης δημιουργικής γραφής και του χορευτικού. Στη συνέχεια το άρθρο εστιάζει στο παραχθέν υλικό και στα αποτελέσματα της συμμετοχής των μαθητών/-τριών σε όλες τις φάσεις της δράσης με βάση γραπτές απαντήσεις των ίδιων. Επιλογικά, ακολουθεί ένας αναστοχασμός σχετικά με τη σημασία των ευρημάτων, εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα αναφορικά με τη συμμετοχή των εκπαιδευόμενων σε παρόμοιες δράσεις και κατατίθενται προτάσεις για το μέλλον.

Θεωρητικό πλαίσιο
Αφορμή για την ενασχόληση με την έμφυλη βία στάθηκε η επικαιρότητα. Το ζήτημα έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις λόγω των σοβαρών συνεπειών στα θύματα και στην κοινωνία (World Health Organization, 2024). Συνεπώς, θεωρείται χρέος της εκπαιδευτικής κοινότητας να συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση των νέων για αυτό. Στις μέρες μας η ένταση και προβολή περιστατικών άσκησης παντοειδούς βίας σε γυναίκες είναι τόση που ανέκυψε εύλογα το ερώτημα αν είναι συγκυριακά ξεσπάσματα ή εκφάνσεις μιας νοοτροπίας που έρχεται από τα βάθη των αιώνων (Fox, 2002).
Οδηγοί για τον τρόπο διαχείρισης του ζητήματος αποτέλεσαν άλλα δύο ερωτήματα. Πρώτον, αν θα ήταν εφικτό να σταχυολογηθούν περιπτώσεις αντιπροσωπευτικές για όλο το φάσμα της έμφυλης βίας από την αρχαιότητα έως σήμερα. Δεδομένων των χρονικών και πλαισιακών περιορισμών, η απάντηση είναι αρνητική. Συνεπώς, με κριτήριο την επικαιρότητα προκρίθηκε η εστίαση σε ένα είδος βίας, δηλαδή στην άνιση μεταχείριση των γυναικών διαχρονικά. Δεύτερον, αν οι περιπτώσεις που θα επιλέγονταν αντιπροσωπεύουν μια γενικότερη τάση ή αποτελούν εξαιρέσεις. Όπως σημειώνει και ο Llewellyn-Jones (2020), υπάρχουν τρία σενάρια αναφορικά με την έμφυλη βία στην αρχαιότητα: α) αυτή ήταν σποραδική και θεωρούνταν αφύσικη και κατακριτέα (αδύναμο σενάριο), β) η βία ήταν συχνή και θεωρούνταν ιδιωτική υπόθεση, άρα δεν αναφερόταν συχνά στις πηγές (πιθανό σενάριο), γ) η βία ήταν τόσο κοινό φαινόμενο που δεν χρειαζόταν αναφορά στις πηγές (επικρατέστερο σενάριο).
Σύμφωνα με την τρίτη εκδοχή, οι περιπτώσεις που επιλέχτηκαν είναι ενδεικτικές μιας ισχυρής διαχρονικής τάσης, γυναίκες να υφίστανται την καταπιεστική συμπεριφορά ανδροκρατούμενων κοινωνιών. Βεβαίως, αυτό δε σημαίνει πως δεν υπήρχαν διαφοροποιήσεις ανάλογα με τον τόπο ή τον χρόνο, λόγου χάρη ο βαθμός ελευθερίας των γυναικών στην αρχαία σπαρτιατική κοινωνία (Pomeroy, 2002). Επίσης, δε σημαίνει πως οι γυναίκες δεν είχαν ενεργό ρόλο στα ιστορικά δρώμενα ή πως ήταν άβουλα θύματα χωρίς φωνή κι αντίδραση. Εξάλλου, ορισμένες περιπτώσεις επιβεβαιώνουν το αντίθετο. Όμως, σε γενικές γραμμές το πλαίσιο του παρελθόντος δεν επιφύλασσε την ίδια μεταχείριση σε άνδρες και γυναίκες, κάτι που η δημιουργική ομάδα επιδίωξε να προβάλλει με εναλλακτικό τρόπο.
Μέρος του θεωρητικού αναστοχασμού αποτέλεσε και το ερώτημα ποιο θα ήταν το κατάλληλο είδος εισήγησης για να παρουσιαστούν οι παραπάνω περιπτώσεις στο συνέδριο. Η επιλογή του δρώμενου δεν ήταν τυχαία. Αφενός, είναι ένα μέσο που προσελκύει ευκολότερα το ενδιαφέρον των εφήβων (Edmiston, 2014). Αφετέρου, με αυτό μπορεί κανείς να συνδυάσει ποικίλες τέχνες (λογοτεχνία, μουσική, χορό). Οι τέχνες προσφέρουν ευκαιρίες για ενεργοποίηση των αισθήσεων, πρόκληση συναισθημάτων, καλλιέργεια της φαντασίας και της δημιουργικής σκέψης. Αποτελούν ιδανικό μέσο μύησης του ανθρώπου στις αξίες ενός πολιτισμού. Μέσα από μια περιπλάνηση στον κόσμο των τεχνών οι εκπαιδευτικοί μπορούν να συμβάλλουν στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών/-τριών (Μιχαηλίδου & Πετρά, 2016).

Στοχοθεσία – Μεθόδευση – Υλικό
Έχοντας εξασφαλίσει την έγκριση του Συλλόγου Διδασκόντων/-ουσών και την απαραίτητη συναίνεση των γονέων/κηδεμόνων, μια τριμελής ομάδα εκπαιδευτικών ανέλαβε τον σχεδιασμό της εισήγησης. Στην υλοποίησή της συμμετείχε το σύνολο του μαθητικού δυναμικού, δηλαδή εικοσιπέντε (25) μαθητές/-τριες από τις τρεις τάξεις, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις καθενός/-μιάς. Στο τελευταίο στάδιο της παρουσίασης στο συνέδριο συμμετείχαν δεκαοκτώ (18) μαθητές/-τριες.
Απώτερος σκοπός της δράσης ήταν οι μαθητές/-τριες να αναστοχαστούν πάνω στις διαχρονικές διαστάσεις της έμφυλης βίας, να συσχετίσουν παρελθόν με παρόν και να προσανατολίσουν γόνιμα τη δράση τους στο μέλλον. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, τέθηκαν οι παρακάτω επιμέρους στόχοι με βάση την κλασική ταξινομία των Bloom και Krathwohl (1956): α) στον Γνωστικό Τομέα: να εμπλουτίσουν οι μαθητές/-τριες τις γνώσεις τους για την έμφυλη βία στο παρελθόν, να αντιληφθούν τη διαχρονικότητα του φαινομένου, να μελετήσουν και να αναλύσουν κριτικά λογοτεχνικές και ιστορικές πηγές, να αξιολογήσουν στοιχεία και να τα νοηματοδοτήσουν με ενιαίο τρόπο, να αποκομίσουν νέες εμπειρίες εκτός σχολικού πλαισίου, να αντιμετωπίσουν το ακαδημαϊκό περιβάλλον και την επιστημονική γνώση ως κάτι προσιτό, β) στον Συναισθηματικό Τομέα: να ενσυναισθανθούν τα θύματα και το πλαίσιο του παρελθόντος, να εκφράσουν ποικιλοτρόπως τη δημιουργικότητά τους μέσω των τεχνών, να νιώσουν θετικά συναισθήματα, να αυτενεργήσουν και να ενδυναμώσουν την αυτοεκτίμησή τους, γ) στον Ψυχοκινητικό Τομέα: να συμμετάσχουν σε δράσεις κοινωνικοποίησης, να συνεργαστούν με συμμαθητές/-τριες και εκπαιδευτικούς, να καλλιεργήσουν πνεύμα συλλογικότητας και εμπιστοσύνης, να αποδώσουν με κινήσεις, στάσεις, χορό, τραγούδι τις ιδέες τους.
Στο σχολικό περιβάλλον η προετοιμασία για τη σύνθεση του δρώμενου μεθοδεύτηκε σε δύο επίπεδα: α) στο πλαίσιο του Προγράμματος Σπουδών με την εκπόνηση δραστηριοτήτων στα αντικείμενα της Ιστορίας, της Αρχαίας και Νέας Ελληνικής Γραμματείας και των Εργαστηρίων Δεξιοτήτων, β) στο πλαίσιο σχεδίου δράσης για την αυτοαξιολόγηση του έργου της σχολικής μονάδας με τίτλο «Γέφυρες Μάθησης: σχολικό ταξίδι στον κόσμο της εγκυκλοπαιδικής γνώσης». Οι χώροι που αξιοποιήθηκαν ήταν οι αίθουσες των τάξεων και η αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου. Όπως φαίνεται στο Σχήμα 1, στον τελευταίο χώρο πραγματοποιούνταν εβδομαδιαίες πρόβες για τον συντονισμό των μελών της ομάδας παρουσίασης με τη συναίνεση των υπόλοιπων εκπαιδευτικών του σχολείου και γνώμονα την ομαλή διεξαγωγή του ωρολογίου προγράμματος.

Σχήμα 1: Στιγμιότυπα από τις πρόβες στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου

Οι δραστηριότητες είχαν κυρίως μαθητοκεντρικό χαρακτήρα και προσομοίαζαν στη μέθοδο project (Ταρατόρη-Τσαλκατίδου, 2007), με κύρια χαρακτηριστικά τον κατευθυνόμενο διάλογο και την ομαδοσυνεργατική μέθοδο. Το υλικό και ο εξοπλισμός αποτελούνταν από φύλλα εργασίας, φωτοτυπίες, φωτοτυπικό μηχάνημα, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, διαδίκτυο, πρόγραμμα προβολής διαφανειών, διαδραστικούς πίνακες, βιντεοπροβολέα, μικρόφωνα, ηχεία, πανιά, ενδύματα, μαντίλια.

Σχεδιασμός δρώμενου
Το δρώμενο σχεδιάστηκε να έχει δύο μέρη. Στο πρώτο, εννέα (9) μαθήτριες υποδύθηκαν γυναίκες του παρελθόντος, θύματα έμφυλης βίας, και διατύπωσαν φωναχτά τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους με βάση σύντομα κείμενα δημιουργικής γραφής που είχαν συνθέσει συμμαθητές/-τριές τους στην τάξη. Στο δεύτερο μέρος, μαθήτριες τραγούδησαν και απέδωσαν με στάσεις και χορευτικές κινήσεις το τραγούδι «Του ποταμού ο χορός» του συγκροτήματος Babo Koro (2023), το οποίο συνδυαζόταν με την απαγγελία του ποιήματος «Σημείο Αναγνωρίσεως» της Κικής Δημουλά (1971).
Ως προς τη σύνθεση των κειμένων δημιουργικής γραφής, ακολουθήθηκε η παρακάτω διαδικασία. Εκκινώντας από μια ενδεικτική δευτερογενή βιβλιογραφία, οι εκπαιδευτικοί ερεύνησαν περιπτώσεις έμφυλης βίας εναντίον γυναικών στην αρχαία ελληνική, ρωμαϊκή, βυζαντινή, νεότερη και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και ιστοριογραφία (Herrin, 2013˙ Λαμπαδάκη, 2022˙ Llewellyn-Jones, 2020˙ Narro, 2018). Τελικά σταχυολογήθηκαν συνολικά δεκατέσσερις μελέτες περίπτωσης για επεξεργασία στην τάξη (βλ. Παράρτημα). Κάθε τάξη-τμήμα ανέλαβε περιπτώσεις από διαφορετική χρονική περίοδο: η Α΄ Γυμνασίου από την αρχαία και ρωμαϊκή εποχή, η Β΄ Γυμνασίου από τη βυζαντινή και η Γ΄ Γυμνασίου από τη νεότερη και σύγχρονη. Οι μαθητές/-τριες χωρίστηκαν σε ομάδες και καθεμία, με τη βοήθεια φύλλων εργασίας (βλ. Σχήμα 2), μελέτησε ένα απόσπασμα λογοτεχνικής ή ιστορικής πηγής και παρουσίασε στην ολομέλεια μία περίπτωση έμφυλης βίας. Στη συνέχεια, αξιοποιώντας την τεχνική της δημιουργικής γραφής (Νικολαΐδου, 2016), οι ομάδες κλήθηκαν να συνθέσουν σύντομα κείμενα, εκφράζοντας σκέψεις και συναισθήματα των γυναικών του παρελθόντος και συνδυάζοντάς τα με στίχους από το τραγούδι «Τακούνια για Καρφιά» του Ορέστη Ντάντου (2022).

Σχήμα 2: Ενδεικτικά φύλλα εργασίας με και χωρίς απαντήσεις

Με την παραπάνω δραστηριότητα, οι μαθητές/-τριες αποπειράθηκαν να παλινδρομήσουν μεταξύ δύο χρονικών επιπέδων: του παρελθόντος, προσεγγίζοντας τον νοητικό και ψυχικό κόσμο των γυναικών, και του παρόντος, αποδίδοντας σε αυτές έναν σύγχρονο λόγο με τη δική τους οπτική. Στις πιο πολλές περιπτώσεις το αποτέλεσμα ήταν επιτυχημένο, όπως φαίνεται στα κείμενα του Πίνακα 1.

Πίνακας 1: Ενδεικτικά κείμενα δημιουργικής γραφής μαθητών/-τριών

Ως προς το χορευτικό μέρος του δρώμενου, ακολουθήθηκε η παρακάτω διαδικασία. Αρχικά, οι μαθητές/-τριες παρακολούθησαν οπτικοακουστικό υλικό σχετικά με την έμφυλη βία: την ηχογραφημένη ανάγνωση του ποιήματος «Σημείο Αναγνωρίσεως» από την ίδια την ποιήτρια Κική Δημουλά (Greek_Culture, 2012), την ταινία μικρού μήκους «Μη με αφήσεις ποτέ» (Lacta, 2021) και τρία τραγούδια (Babo Koro, 2023˙ Μουζουράκης, 2015˙ Ντάντος, 2022). Έπειτα, επεξεργάστηκαν τους στίχους του ποιήματος και των τραγουδιών, κατέγραψαν τα συναισθήματά τους και εξερεύνησαν τις εκφραστικές δυνατότητές τους μέσω της κίνησης (Ζαχαροπούλου, 2021˙ Τζάμου, 2021).
Το χορευτικό βασίστηκε σε μια διαθεματική προσέγγιση, συνδυάζοντας μουσική, κίνηση και ποίηση. Επιλέχθηκε το τραγούδι «Του ποταμού ο χορός» της μπάντας Babo Koro (2023), που αναφέρεται με συμβολικό τρόπο στις κακοποιημένες γυναίκες διαχρονικά. Ειδικότερα, μέσω μιας παραμυθένιας αφήγησης, που θυμίζει δημοτικό τραγούδι, γίνεται λόγος για κορίτσια που χάθηκαν στα νερά ενός μεγάλου ποταμού, της πατριαρχίας. Οι έντεκα (11) μαθήτριες που είχαν επιλεχτεί να ενσαρκώσουν τα πνιγμένα κορίτσια τραγουδούσαν ζωντανά τους στίχους του τραγουδιού με τη συνοδεία της πρωτότυπης μουσικής του. Παράλληλα, έχοντας «δεμένα» τα χέρια τους με μαντίλια και φορώντας ομοιόμορφες ενδυμασίες, εκτελούσαν χορογραφία με στοχευμένες κινήσεις, χειρονομίες, στάσεις σώματος, όπως φαίνεται στο Σχήμα 3. Ταυτόχρονα, έξι (6) μαθητές πλαισίωναν τα κορίτσια και κουνούσαν ρυθμικά τις άκρες υφασμάτων, συμβολίζοντας το νερό του ποταμού που παρασύρει τα θύματα. Στις μουσικές γέφυρες ένας μαθητής περιπλανιόταν ανάμεσα στα κορίτσια και εκφωνούσε αποσπάσματα από το ποίημα «Σημείο Αναγνωρίσεως» της Κικής Δημουλά (1971), προσδίδοντας στο δρώμενο ένα στοιχείο διακειμενικότητας και ενισχύοντας τη συναισθηματική ένταση. Το ποίημα αναφέρεται στο γλυπτό μιας αλυσοδεμένης γυναίκας του Κ. Σεφερλή στην Πλατεία Τοσίτσα στην Αθήνα. Ενώ ο γλύπτης έχει φιλοτεχνήσει μία εθνική αλληγορία, την «αιχμάλωτη Βόρεια Ήπειρο», η ποιήτρια προσλαμβάνει το γλυπτό ως σύμβολο της διαχρονικής καταπίεσης του γυναικείου φύλου.

Σχήμα 3: Στιγμιότυπα από την παρουσίαση του χορευτικού στο συνέδριο

Τέλος, το δρώμενο πλαισιωνόταν από μια κατάλληλα διαμορφωμένη προβολή παρουσίασης. Κατά τη διάρκειά του, στο βάθος της σκηνής προβάλλονταν διαφάνειες με τα αποσπάσματα δημιουργικής γραφής των μαθητών/-τριών, τους στίχους του τραγουδιού και του ποιήματος.

Αποτελέσματα
Μετά την υλοποίηση και την παρουσίαση του συγκεκριμένου έργου, προέκυψαν αξιόλογα αποτελέσματα σε υλικό και άυλο επίπεδο. Αφενός, παράχθηκε χρήσιμο υλικό, διαθέσιμο στην εκπαιδευτική κοινότητα και στο ευρύτερο κοινό. Ειδικότερα, στην ιστοσελίδα του Γυμνασίου Δολιανών (2025) έχουν αναρτηθεί το αρχείο προβολής παρουσίασης που πλαισίωνε το δρώμενο, φωτογραφικό υλικό και επεξεργασμένο βίντεο από την παρουσίαση στο συνέδριο. Αφετέρου, για να σκιαγραφηθεί τεκμηριωμένα ο αντίκτυπος της συμμετοχής των μαθητών/-τριών στο συνέδριο, μετά από μία εβδομάδα τους ζητήθηκε να διατυπώσουν γραπτώς τις απόψεις τους. Ειδικότερα, σχολίασαν σε ένα σύντομο κείμενο τη συνολική εμπειρία τους τόσο από το στάδιο της προετοιμασίας όσο και από το στάδιο της παρουσίασης στο συνέδριο και να τη βαθμολογήσουν με μία πεντάβαθμη κλίμακα.
Συνολικά συλλέχθηκαν κείμενα από είκοσι δύο (22) μαθητές/-τριες. Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 2, η συντριπτική πλειονότητα τους (20 από 22) αξιολόγησε την εμπειρία ως ιδιαίτερα θετική, εύρημα που επιβεβαιώνεται σε υπερθετικό βαθμό και από τις γραπτές απαντήσεις τους.

Πίνακας 2: Απαντήσεις μαθητών/-τριών ως προς τη βαθμολόγηση της εμπειρίας τους στο συνέδριο

 Τα κείμενα των μαθητών/-τριών αναλύθηκαν με βάση τις αρχές κωδικοποίησης της Θεμελιωμένης Θεωρίας (Birks & Mills, 2015). Από την ανάλυση προέκυψαν ποιοτικά στοιχεία που επαληθεύουν την προηγούμενη απλή ποσοτική ανάλυση και αναδεικνύουν σύνθετες πτυχές της σκέψης των ερωτώμενων. Από τα ενδεικτικά αποσπάσματα των γραπτών απαντήσεων που παρατίθενται στον Πίνακα 3, φαίνεται πως η επίδραση της ενεργής συμμετοχής των μαθητών/-τριών στη συγκεκριμένη δράση ήταν πολυεπίπεδη. Ο αντίκτυπος στον γνωστικό τομέα ήταν εμφανής, καθώς αρκετοί/-ές ανέφεραν πως εμπλούτισαν τις γνώσεις τους για το φαινόμενο της έμφυλης βίας (περίπτωση 1) και συνειδητοποίησαν τον διαχρονικό χαρακτήρα του (περίπτωση 2). Αυτό τους/τις ώθησε να δηλώνουν υπέρμαχοι της ισότητας των δύο φύλων (περιπτώσεις 3, 4). Εξίσου σημαντικά ήταν τα ερεθίσματα στον συναισθηματικό τομέα. Ορισμένοι/-ες τόνισαν την προσπάθεια να ενσυναισθανθούν τις γυναίκες του παρελθόντος (περίπτωση 5) και ικανοποιήθηκαν επειδή τις δικαίωσαν κατά κάποιον τρόπο στο παρόν (περίπτωση 6). Επίσης, η συμμετοχή στο δρώμενο ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία που διέγειρε έντονα συναισθήματα στα μέλη της ομάδας (περιπτώσεις 7, 8) και προκάλεσε διεργασίες αυτογνωσίας και αυτοεκτίμησης (περιπτώσεις 9, 10). Όσον αφορά στον ψυχοκοινωνικό τομέα, πολλοί/-ές εξήραν τη συνεργασία με συμμαθητές/-τριες και εκπαιδευτικούς (περιπτώσεις 11, 12). Επιπλέον, η επαφή με συνομηλίκους/-ες σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, όπως αυτό της Πανεπιστημιούπολης, βιώθηκε ως κάτι ξεχωριστό (περιπτώσεις 13, 14). Τέλος, στη μνήμη αρκετών εντυπώθηκε και η θερμή αντίδραση του κοινού (περιπτώσεις 15, 16).

Πίνακας 3: Απαντήσεις μαθητών/-τριών ως προς τον σχολιασμό της εμπειρίας τους στο συνέδριο

Συζήτηση
Από τα ευρήματα προκύπτουν δύο διαπιστώσεις. Πρώτον, η παρούσα δράση είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο οι τέχνες μπορούν να αξιοποιηθούν συνδυαστικά στην εκπαίδευση για τη διαχείριση επίμαχων κοινωνικών ζητημάτων. Η μουσική, ο χορός και ο λόγος αποτελούν ισχυρά εργαλεία για την επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων. Ορισμένες από τις παραπάνω απαντήσεις δείχνουν πως η εμπλοκή των παιδιών με διάφορες μορφές τέχνης τα ενεργοποίησε σε ισχυρό βαθμό. Δεύτερον, διαπιστώνεται πως η συμμετοχή των μαθητών/-τριών στο συνέδριο είχε ευεργετική επίδραση σε ποικίλες πτυχές της προσωπικότητάς τους. Λαμβάνοντας υπόψη τον σκοπό και τους στόχους που τέθηκαν εξαρχής (βλ. ενότητα «Στοχοθεσία-Μεθόδευση-Υλικό»), είναι εμφανές πως τα παιδιά αποκόμισαν νέες εμπειρίες, καλλιέργησαν δεξιότητες κριτικής σκέψης, εμπλούτισαν το γνωστικό υπόβαθρό τους, εμβάθυναν σε συναισθηματικές πτυχές της προσωπικότητάς τους, είχαν την ευκαιρία να εκφραστούν ποικιλοτρόπως και να κοινωνικοποιηθούν. Η τελευταία παρατήρηση είναι ιδιαίτερα σημαντική στην περίπτωση του Γυμνασίου Δολιανών, καθώς οι μαθητές/-τριες του προέρχονται από μία επαρχιακή περιοχή, τον Δήμο Πωγωνίου Ιωαννίνων, και έχουν μεγαλύτερη ανάγκη από παρόμοιες δράσεις εξωστρέφειας σε σύγκριση με συνομηλίκους/-ες τους που κατοικούν σε αστικά κέντρα.
Ως προς τους περιορισμούς της έρευνας, αξίζει να σημειωθεί πως το άρθρο εστιάζει στον αντίκτυπο της συγκεκριμένης δράσης μόνο στους μαθητές και στις μαθήτριες λόγω αντικειμενικών δυσκολιών (ανεπάρκειας χρόνου, αδυναμίας αρχικού σχεδιασμού). Προκειμένου να σκιαγραφηθεί πολύπλευρα η επίδραση του δρώμενου, θα ήταν χρήσιμο να διερευνηθούν και οι απόψεις άλλων άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενων (εκπαιδευτικών, κοινού, γονέων-κηδεμόνων). Βεβαίως, με έναν έμμεσο τρόπο μπορεί να ανιχνευτεί αυτή η επίδραση μέσα από τα κείμενα ορισμένων μαθητών/-τριών. Οι αναφορές τους στις θερμές αντιδράσεις των εξωτερικών παρατηρητών μπορεί να είναι ενδεικτικές, ως έναν βαθμό, της θετικής υποδοχής που είχε το δρώμενο από αυτούς, σίγουρα όμως αποτελούν ισχυρά τεκμήρια του αποτυπώματος που άφησε η συνολική εμπειρία στο μυαλό και την ψυχή των ίδιων των παιδιών, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Για να αποκτήσουν τα μαθησιακά οφέλη και μακροχρόνιες διαστάσεις, θα ήταν λυσιτελές να εξακολουθήσουν οι μαθητές/-τριες να ενεργοποιούνται μέσω παρόμοιων καινοτόμων διδακτικών πρακτικών και δράσεων.

Συμπεράσματα/Προτάσεις
Συμπερασματικά, όπως φαίνεται και από την περίπτωση του Γυμνασίου Δολιανών, η ενασχόληση των μαθητών/-τριών με τις τέχνες και η συμμετοχή τους σε συνέδρια μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα ωφέλιμη για αυτούς/-ές. Μάλιστα, τα ευρήματα της παρούσας έρευνας μικρής κλίμακας συμβαδίζουν με αντίστοιχα άλλων παρόμοιων ερευνών μεγάλης κλίμακας στο εξωτερικό, που επιβεβαιώνουν τη θετική επίδραση και των τεχνών στις επιδόσεις μαθητών/-τριών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (Egana-delSol, 2023) και της συμμετοχής τους σε συνέδρια (Gallant κ.ά., 2020˙ Rushton κ.ά., 2021). Συνεπώς, θα ήταν σκόπιμο αφενός να ενισχυθεί η επαφή των εφήβων με τις τέχνες, αφετέρου να συνεχιστεί και να διευρυνθεί η διοργάνωση μαθητικών συνεδρίων από τους αρμόδιους φορείς.
Οι προεκτάσεις των ευρημάτων αφορούν τόσο στην Τριτοβάθμια όσο και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Ως προς την πρώτη, η πραγματοποίηση τέτοιων συνεδρίων δίνει την ευκαιρία προσέγγισης και διασύνδεσης με την τοπική κοινότητα, παρέχει προοπτικές μαζικής προβολής και διάχυσης του ακαδημαϊκού έργου και, εν τέλει, αύξησης του αντίκτυπού του στην κοινωνία. Ως προς τη δεύτερη, τα μαθητικά συνέδρια προσφέρουν αντιστοίχως σε εκπαιδευτικούς τη δυνατότητα ευρύτερης προβολής του διδακτικού έργου τους και πραγματοποίησης εξωστρεφών και καινοτόμων δράσεων, που κινούνται έξω από το πλαίσιο μιας τυπικής διδασκαλίας. Στο τελευταίο, σημαντικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει η τέχνη σε όλες τις μορφές της. Και το πιο σημαντικό είναι πως ο συνδυασμός ενός δημιουργικού μέσου, των τεχνών, και ενός «εξωσχολικού» πλαισίου, των συνεδρίων, μπορεί να συμβάλει στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών/-τριών, βασικό σκοπό της εκπαίδευσης.

Ευχαριστίες
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την κα Κεχαγιά Βασιλική, Σύμβουλο Παιδαγωγικής Ευθύνης, που πρότεινε στο Γυμνάσιο Δολιανών να συμμετάσχει στο εν λόγω συνέδριο. Επίσης, αξίζουν θερμές ευχαριστίες στον κο Γάκιο Ξενοφώντα, Διευθυντή του Γυμνασίου Δολιανών, και στους/στις συναδέλφους εκπαιδευτικούς, που στήριξαν και συνέβαλαν παντοιοτρόπως στην υλοποίηση του δρώμενου, καθώς και στους γονείς/κηδεμόνες για τη συναίνεσή τους στη συμμετοχή των παιδιών. Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η ανιδιοτελής συμβολή της Ενορίας Κοιμήσεως Θεοτόκου Περιβλέπτου Ιωαννίνων, που πρόσφερε τεχνικό εξοπλισμό, ενδυμασίες και υφάσματα για την ομάδα παρουσίασης, και του τοπικού τηλεοπτικού καναλιού «Ήπειρος TV1», που παραχώρησε βιντεοσκοπημένο υλικό. Τέλος, αξίζουν εύσημα σε όλους τους μαθητές και όλες τις μαθήτριες που με μεράκι και θετική διάθεση κατόρθωσαν να παράγουν ένα άρτιο αποτέλεσμα, το οποίο διέγειρε έντονα συναισθήματα και προκάλεσε γόνιμο αναστοχασμό.

Αναφορές
Babo Koro. (2023, 10 Ιανουαρίου). Του ποταμού ο χορός [Video]. YouTube. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=jwkNcuo4eXw
Birks, M., & Mills, J. (2015). Grounded theory: a practical guide. London: SAGE Publications.
Bloom, B. S., & Krathwohl, D. R. (1956). Taxonomy of educational objectives: the classification of educational goals. New York: Longmans, Green.
Γυμνάσιο Δολιανών. (2025, 28 Μαρτίου). 1ο Μαθητικό Συνέδριο με τίτλο «Πάρε τη λέξη μου δώσ’ μου το χέρι σου: Ορθώνοντας τον Λόγο ενάντια στη βία». Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://gym-dolian.ioa.sch.gr/2025/03/28
Δημουλά, Κ. (1971). Το λίγο του κόσμου. Αθήνα.
Edmiston, B. (2014). Transforming teaching and learning with active and dramatic approaches: engaging students across the curriculum. New York: Routledge.
Egana-delSol, P. (2023). The impacts of a high-school art-based program on academic achievements, creativity, and creative behaviors. npj Science of Learning, 8. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://www.nature.com/articles/s41539-023-00187-6
Fox, V. C. (2002). Historical perspectives on violence against women. Journal of International Women’s Studies, 4(1), 15–34.
Gallant, C., Bork, P., Carpenter-Cleland, C., & Good, D. (2020). Examining the impact of a 2-day scientific conference on high school students’ interest in STEM and confidence in attending university. Canadian Journal of Science, Mathematics and Technology Education, 20, 376–387.
Greek_Culture. (2012, 17 Ιουλίου). Κική Δημουλά – Σημείο Αναγνωρίσεως [Video]. YouTube. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://youtu.be/eFdjxdSjJ28
Ζαχαροπούλου, K. (2021). Βρες την ευτυχία κρυμμένη. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://iep.edu.gr/images/IEP/skill-labs/2023.pdf
Herrin, J. (2013). Unrivalled influence: women and empire in Byzantium. Princeton: Princeton University Press.
Lacta. (2021, 22 Νοεμβρίου). Μη με αφήσεις ποτέ. (Don’t ever leave me) [Video]. YouTube. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://youtu.be/uxXPltBr8Jg
Λαμπαδάκη, Ν. (2022). Τα τραγούδια της ντροπής. Αθήνα: ΚΨΜ.
Llewellyn-Jones, L. (2020). “Knocking her teeth out with a stone’: violence against women in Ancient Greece. Στο G. G. Fagan, L. Fibiger, M. Hudson, & M. Trundle (Επιμ.), The Cambridge World History of Violence (σσ.380–399). Cambridge: Cambridge University Press.
Μιχαηλίδου Μ., & Πετρά Ζ. (2016). Η Τέχνη διδάσκει και διδάσκεται. Στο Γ. Παπαδάτος, Σ. Πολυχρονοπούλου, Α. Μπαστέα (Επιμ.), 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης. Πρακτικά Συνεδρίου (σσ.842–847). Αθήνα.
Μουζουράκης, Π. (2015, 14 Δεκεμβρίου). Πάνος Μουζουράκης – Χρυσό Αυγό [Video]. YouTube. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=9TgOqpyGCYA
Narro, A. (2018). Domestic violence against women as a reason to sanctification in Byzantine hagiography. Studia Philologica Valentina, 20(17), 111–140.
Νικολαΐδου, Σ. (Επιμ.). Η δημιουργική γραφή στο σχολείο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Ντάντος, Ο. (2022, 28 Μαρτίου). Τακούνια για καρφιά [Video]. YouTube. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=T9QSC8S8q94
Pomeroy, S. B. (2002). Spartan women. Oxford: Oxford University Press.
Rushton, E., Charters, L., & Reiss, M. (2021). The experiences of active participation in academic conferences for high school science students. Research in Science and Technological Education, 39(1), 90–108.
Ταρατόρη-Τσαλκατίδου, Ε. (2007). Η μέθοδος project στη θεωρία και στην πράξη. Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη.
Τζάμου, Α. (2021). Πώς να γίνω ο καλύτερός μου φίλος. Ανακτήθηκε στις 5 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://iep.edu.gr/images/IEP/skill-labs/2023.pdf
World Health Organization. (2024, 25 Μαρτίου). Violence against women. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2025 από τη διεύθυνση https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/violence-against-women

Παράρτημα