Η βίαιη συμπεριφορά παιδιών και νέων στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία

Μυριούνη Μαρίνα
Φιλόλογος (ΠΕ02)
mar.myriouni@gmail.com

Περίληψη

Η βία, φαινόμενο διαχρονικό και πολυπαραγοντικό, αποτελεί σε όλες τις εκφάνσεις της αδιαχώριστο κομμάτι της «εύθραυστης» φύσης των ανθρώπων. Η λεκτική επιθετικότητα, η σωματική κακοποίηση, ο ψυχικός καταναγκασμός, καθώς και οι αυτοκαταστροφικές επιλογές συνιστούν πλέον μια καθημερινότητα, της οποίας γινόμαστε κοινωνοί ως θύματα, θύτες ή παρατηρητές. Η αδυναμία του ατόμου να κυριαρχήσει στα πάθη του, η κατάρρευση των αξιών, ο άκριτος μιμητισμός και η επιθυμία για κοινωνική και προσωπική επιβεβαίωση οδηγούν τους ανθρώπους συχνά σε αποκλίνουσα συμπεριφορά. Αξιοσημείωτη είναι η έξαρση της παραβατικότητας και των βίαιων αντιδράσεων που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια στην ηλικιακή ομάδα των εφήβων. Με αφορμή, λοιπόν, τις μεγάλες διαστάσεις που έχει πάρει το κοινωνικό αυτό ζήτημα, το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη σχολική κοινότητα και την εκπαιδευτική διαδικασία εν γένει, επιλέξαμε να ασχοληθούμε με την αποτύπωση της βίαιης συμπεριφοράς παιδιών και νέων στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Πιο συγκεκριμένα, θα επικεντρωθούμε στη μελέτη εφηβικών μυθιστορημάτων της τελευταίας περίπου εικοσαετίας, τα οποία παρουσιάζουν γλαφυρά διάφορες μορφές άσκησης βίας από τους ανηλίκους, προσπαθώντας να αναδείξουμε τους λόγους που ωθούν τους νέους να προβούν σε ακρότητες. Ωστόσο, στόχος μας δεν είναι μόνο η προβολή της ωμότητας και των προσωπικών αδιεξόδων που βιώνουν στα έργα αυτά οι έφηβοι πρωταγωνιστές, αλλά και η υπογράμμιση της ελπίδας και της αισιοδοξίας που αναδύονται μέσα από επικίνδυνες και οδυνηρές καταστάσεις. Πράξεις βίας με πολιτικό πρόσημο, εκφοβισμός ευάλωτων ατόμων στους κόλπους του σχολείου, προσπάθεια επιβολής με χρήση βίας μέσα στην οικογένεια, αλλά και πάλη με προσωπικούς «δαίμονες» είναι κάποια από τα θέματα που θα εστιάσουμε. Θύτες γεμάτοι οργή που δυσκολεύονται να αποδεχθούν τη ματαίωση των επιθυμιών τους και θύματα που «…δίνουν τη λέξη τους, πιάνονται από κάποιο χέρι και ορθώνουν τον Λόγο τους ενάντια στη βία» πρόκειται να μας υπενθυμίσουν πως η βία και η αντιμετώπισή της δεν είναι ζητήματα μυθοπλασίας, αλλά σκληρής πραγματικότητας.

Λέξεις κλειδιά: βία, νεανική παραβατικότητα, νεοελληνική λογοτεχνία

Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία με τίτλο «Η βίαιη συμπεριφορά παιδιών και νέων στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία» εκπονήθηκε στο πλαίσιο της προσομοίωσης του 1ου μαθητικού συνεδρίου, «Πάρε τη λέξη μου δώσ’ μου το χέρι σου: Ορθώνοντας τον Λόγο ενάντια στη βία» που πραγματοποιήθηκε από τον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων σε συνεργασία με την Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ηπείρου.
Η ανάγνωση και η μελέτη εφηβικών μυθιστορημάτων των τελευταίων δεκαετιών, η ραγδαία αύξηση της νεανικής παραβατικότητας, καθώς και ο προβληματισμός της εκπαιδευτικής κοινότητας συλλήβδην για την ανησυχητική αυτή έκρηξη, μας έδωσαν το ερέθισμα να ασχοληθούμε με τις ακραίες και βίαιες συμπεριφορές των νέων, όπως αυτές αποτυπώνονται σε επιλεγμένα έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Σκοπός του συγγραφικού πονήματός μας είναι, λοιπόν, η παρουσίαση ενός διαχρονικού και καθολικού θέματος μέσα από τις αρνητικές όψεις του οποίου είναι εφικτό να γεννηθούν πολύτιμα και αισιόδοξα μηνύματα. Λόγω της πληθώρας των πνευματικών δημιουργημάτων της νεοελληνικής λογοτεχνίας, επιλέξαμε να καταπιαστούμε με τρία σχετικά πρόσφατα έργα. Ακολουθώντας τη σειρά παρουσίασής τους, οφείλουμε να τονίσουμε πως πολύτιμη πηγή πληροφοριών νεανικής βίας ήταν το έργο της Ανδρουτσοπούλου Πέτροβιτς, ενώ αντίστοιχες ακραίες συμπεριφορές εφήβων αντλήσαμε από μυθιστόρημα της Πριοβόλου. Τέλος, μια ιδιάζουσα και αξιομνημόνευτη μορφή βίας συναντήσαμε στο έργο της Ψαραύτη.
Όσον αφορά τη διάρθρωση της εργασίας, προτιμήσαμε να τη διακρίνουμε σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρατίθενται οι περιλήψεις των τριών βιβλίων, προβάλλονται οι μορφές βίας που αποτυπώνονται σε καθένα από αυτά, καθώς και τα χαρακτηριστικά των θυμάτων και των θυτών, ενώ τέλος παρουσιάζονται τα μέσα που χρησιμοποιούν οι ήρωες, για να αντιμετωπίσουν τη βία που υφίστανται. Στη συνέχεια, καταλήγουμε στα βασικά συμπεράσματα που απορρέουν από τα τρία έργα. Ολοκληρώνοντας, διατυπώνουμε τα δικά μας μηνύματα ενάντια στη βία.
Θεμέλιο του συγγραφικού αυτού έργου είναι η πνευματική συνδρομή μιας ομάδας ανθρώπων, η βοήθεια των οποίων συνέβαλε στην επιτυχή περάτωσή του. Θερμές ευχαριστίες, λοιπόν, στις μαθήτριες της Α΄Λυκείου: Γκοράτσα Κατερίνα, Κασκάνη Ευθαλία, Κασκάνη Μαρία, Κολέτση Μαρία, Λάμπρου Νεφέλη, Ματέρη Γλυκερία, Τσούτση Μαριαρένα, Φλούδα Βασιλική για την πολύτιμη έρευνα και την πολυτιμότερη στήριξή τους.

Η βία στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία

Το πρώτο μυθιστόρημα που θα πραγματευθούμε τιτλοφορείται Αμίλητη Αγάπη και είναι πνευματικό δημιούργημα της Λότης Ανδρουτσοπούλου Πέτροβιτς. Στο συγκεκριμένο έργο τρεις έφηβοι (ο Θέμης, η Όλγα και η Ειρήνη) ενώνουν τις δυνάμεις τους για να αντιμετωπίσουν τη βία. Τη βία που ασκείται καθημερινά τόσο σε συμμαθητές τους όσο και στους ίδιους. Τη βία που «γεννιέται» από εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες, αλλά «πεθαίνει» όταν βρεθεί αντιμέτωπη με τον ισχυρό δεσμό της φιλίας και της αγάπης. Ποιες είναι, όμως, οι μορφές βίας που συναντούμε στο βιβλίο; Σπρωξίματα, τρικλοποδιές ειρωνικά και ρατσιστικά λογοπαίγνια, προσβλητικά σχόλια για τα άτομα με αναπηρία, διαδικτυακές απειλές, συναισθηματική και ψυχολογική πίεση, καθώς και τρομοκρατία μέσω της εμφάνισης νεοναζιστικών κινημάτων απαρτίζουν την καθημερινότητα των ηρώων και κλονίζουν καθημερινά τη λειτουργία του σχολείου.
Οι θύτες είναι κυρίως μαθητές του σχολείου, χώρος που συνιστά και το κύριο πεδίο δράσης τους. Οι αποκαλούμενοι, λοιπόν, «νταήδες» είναι παιδιά παραμελημένα από την οικογένειά τους, τα οποία αισθάνονται έντονη πίεση από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι πως προϊόντος του χρόνου θα μετανιώσουν για τη συμπεριφορά τους και θα προσπαθήσουν μέσω της εκπαίδευσης να βελτιώσουν τις δεξιότητές τους. Από την άλλη πλευρά, τα θύματα… Ανήκουν κυρίως σε ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, προβληματίζονται και ανησυχούν για τις απειλές που δέχονται. Ωστόσο, κατορθώνουν να εξαλείψουν τη βία, καθώς διατηρούν την ψυχραιμία τους, διακρίνονται από ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη και αντιμετωπίζουν τις ακραίες συμπεριφορές συλλογικά.
Πώς, όμως, οι ήρωές μας κατορθώνουν να αντιμετωπίσουν τη βία; Είναι κοινός τόπος πως άλλοι έχουν το ψυχικό σθένος να νικήσουν τη βία, ενώ κάποιοι δεν αποφεύγουν να νικηθούν. Οι ήρωες της Αμίλητης Αγάπης αποτυπώνουν με τη συμπεριφορά τους αυτή ακριβώς τη διαφορά χαρακτήρων. Έτσι από τη μια πλευρά έχουμε τον Γρηγόρη, έναν έφηβο με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αμέτρητες ανασφάλειες. Από την άλλη, όμως, υπάρχει ο Θέμης. Πρόκειται για ένα άτομο με αναπηρία που, αν και γίνεται δέκτης λεκτικής και ψυχολογικής βίας, με θάρρος και αυτοκυριαρχία προσπαθεί με δική του πρωτοβουλία να βοηθήσει τους θύτες να απαρνηθούν κάθε ακραία πράξη και να αποκτήσουν στη ζωή τους κάποιο σκοπό. Αξιομνημόνευτη είναι και η στάση της Όλγας και της Ειρήνης, οι οποίες παρά τις απειλές που δέχονταν δεν άφησαν τον φόβο να τις εξουσιάσει, αλλά έμειναν ενωμένες κι έγιναν στήριγμα η μια της άλλης.
Το δεύτερο μυθιστόρημα που μελετήσαμε έχει τον τίτλο Μαζί και ανήκει στην Ελένη Πριοβόλου. Στο συγκεκριμένο έργο, ο Μύρων, ένας μικροκαμωμένος και αδύναμος μαθητής πασχίζει καθημερινά να προστατευθεί από την αναίτια βία που υφίστανται αυτός και οι συμμαθητές του από τη συμμορία του σχολείου, τα Σκαθάρια. Τα μεγαλεπήβολα σχέδια του αρχηγού, καθώς και η ανάγκη για κυριαρχία και επιβολή εντός κι εκτός του σχολικού χώρου απεικονίζουν παραστατικά μια ζοφερή πτυχή της καθημερινότητας των νέων που ασκούν ή βιώνουν εκφοβισμό. Όλα αυτά, όμως, μέχρι την άφιξη μιας νέας μαθήτριας, της Λούνα… Μιας μαθήτριας που βρίσκει το θάρρος και την ψυχραιμία να αντιμετωπίσει τους εκφοβιστές της και κυρίως να τους κάνει να αναθεωρήσουν.
Η παραβατική συμπεριφορά της συμμορίας του σχολείου είναι απρόκλητη και αναίτια. Υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί για τα σωματικά χαρακτηριστικά μαθητών και ρατσιστικά σχόλια για την καταγωγή τους, καθώς και επαναλαμβανόμενες απειλές για την σωματική ακεραιότητά τους υπογραμμίζουν τη σκληρότητα της συμμορίας, η οποία θα αποδειχθεί πως αποτελείται από σχετικά διαφορετικούς χαρακτήρες.
Οι περισσότεροι από τους θύτες προέρχονται από οικογένειες που αντιμετωπίζουν προβλήματα και διακρίνονται για τη σωματική τους δύναμη και την αθλητικότητά τους. Είναι άτομα χειριστικά που δεν υπακούουν στους σχολικούς και κοινωνικούς κανόνες. Συχνά γίνονται εριστικοί και αδιαφορούν για τα συναισθήματα των άλλων. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι οι αρχηγικές τάσεις, αλλά και η έντονη επιθυμία να ανήκουν σε μια ομάδα. Η εκκεντρική τους εμφάνιση αποσκοπεί στην ανάγκη τους να τρομοκρατήσουν τον κοινωνικό τους περίγυρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ένας από τους κεντρικούς ήρωες του βιβλίου, ο Παμίνος, ο οποίος μεταμφιέζεται σε έναν ήρωα βιντεοπαιχνιδιού με άγρια στοιχεία, ώστε να προκαλέσει τόσο τον φόβο των υπολοίπων όσο και να προσελκύσει τους δικούς του ακολούθους. Ακόμα, όμως, και στους κόλπους της συμμορίας παρατηρούνται συγκρούσεις λόγω έντονων διαφωνιών με αποτέλεσμα η ίδια η συμμορία να διαλύεται και να δημιουργούνται νέες ομάδες που πλέον η μία στρέφεται ενάντια στην άλλη.
Ούτε, βέβαια, και τα θύματα βιώνουν τη βία με τον ίδιο τρόπο. Ο Μύρων, λόγου χάρη, όντας ένα παιδί με μειωμένη αυτοεκτίμηση, αρχικά δεν αντιδρά στις επανειλημμένες προσβολές που δέχεται για τη σωματική του διάπλαση. Αργότερα, όμως, γνωρίζοντας τη Λούνα, ένα έγχρωμο κορίτσι που επίσης δέχεται βία για την καταγωγή της, αρχίζει να αποκτά αυτοπεποίθηση και να αντιμετωπίζει τους εκφοβιστές του με ψυχραιμία και αυτοκυριαρχία. Είναι απαραίτητο να τονιστεί πως κανένα από τα θύματα βίας του έργου δεν αντιδρά εκδικητικά. Αντιθέτως, τόσο ο Μύρων όσο και η Λούνα με τη βοήθεια των εκπαιδευτικών του σχολείου και έχοντας τη στήριξη των οικογενειών τους προώθησαν τις αξίες της συμμετοχικότητας και της συνεργασίας. Με ποιο τρόπο; Με το να προετοιμάσουν μια σχολική παράσταση και να εντάξουν σε αυτή με ενεργό ρόλο και τα παιδιά της συμμορίας. Η στάση αυτή των παιδιών να «αγκαλιάσουν» τους θύτες και να τους εντάξουν αρμονικά στην εκπαιδευτική διαδικασία είχε ως απότοκο οι δεύτεροι να εγκαταλείψουν τα άκρα, να αγαπήσουν ξανά τον ευατό τους και να αισθανθούν χρήσιμοι και δημιουργικοί.
Τέλος, αποφασίσαμε να καταπιαστούμε με μια ιδιαίτερη μορφή βίας. Τη βία που συνειδητά ασκεί ένας άνθρωπος στον εαυτό του. Στο μυθιστόρημα Επικίνδυνα παιχνίδια της Λίτσας Ψαραύτη κεντρική ηρωίδα είναι η Μαρία, μαθήτρια Γυμνασίου. Θύμα και θύτης ταυτόχρονα. Θύμα ενός νέου, του Μάρκου, ο οποίος στο «όνομα του έρωτα» την εκμεταλλεύεται, μυώντας την στον σκληρό κόσμο των ναρκωτικών. Αλλά και θύτης, αφού η ίδια επιλέγει να ασκήσει βία στον εαυτό της μέσω της χρήσης ουσιών.
Αναλυτικότερα, η Μαρία, προσπαθώντας να καλύψει το κενό της απουσίας του πατέρα της κι έχοντας την ανάγκη να δραπετεύσει από την ανιαρή ζωή της και τα προβλήματα της καθημερινότητας, πείθεται πως η λύτρωσή της βρίσκεται στις ναρκωτικές ουσίες. Για να τις εξασφαλίσει, όμως, αναγκάζεται να κλέψει, να έρθει σε επαφή με τον υπόκοσμο, να οδηγηθεί στην επαιτεία, να συμμετάσχει σε ληστεία και γενικά να παίξει όλα τα «επικίνδυνα παιχνίδια» του Μάρκου, στο πρόσωπο του οποίου συναντά έναν καταστροφικό έρωτα.
Συνεπώς, από τη μια πλευρά συναντάμε τον Μάρκο, έναν νέο εξωστρεφή, δημοφιλή στους σχολικούς κύκλους με έντονη χειριστικότητα και κυριαρχικότητα στους άλλους. Εγωκεντρικός, αδιάφορος, αμετανόητος προδίδει την εμπιστοσύνη εκείνων που τον αγαπούν. Από την άλλη πλευρά, βρίσκεται η Μαρία. Εσωστρεφής και ανασφαλής πασχίζει να ξεφύγει από την ανιαρή καθημερινότητα και τα οικογενειακά προβλήματα που την καταβάλλουν συναισθηματικά μέσω της χρήσης ναρκωτικών ουσιών που την οδηγούν σε σωματική εξασθένιση, πνευματική νωθρότητα και ψυχικό κλονισμό. Μια μορφή βίας, λοιπόν, που σταματά μόνο μετά από ένα τροχαίο ατύχημα που απειλεί την ζωή της ηρωίδας. Ένα τροχαίο που αφυπνίζει τη Μαρία και την κάνει να συνειδητοποιήσει πως η οικογένεια και οι φίλοι είναι τα ερείσματα που θα τη βοηθήσουν να υλοποιήσει τα όνειρά της.

Συμπεράσματα

Ολοκληρώνοντας, καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα. Αρχικά, όλοι είμαστε εν δυνάμει θύματα βίαιων συμπεριφορών. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι πως οι θύτες δεν υπερτερούν των θυμάτων τους ούτε σε δύναμη ούτε σε αξία. Επιπρόσθετα, είναι σαφές πως οι τοξικοί άνθρωποι είναι απαραίτητο να απομακρύνονται άμεσα από το κοινωνικό μας περιβάλλον, ενώ η οικογένεια και οι φίλοι συνιστούν τα προσωπικά μας ερείσματα, με τη βοήθεια των οποίων μπορούμε να υπερκεράσουμε οποιοδήποτε εμπόδιο. Ακόμη, αξίζει να αναφερθεί πως αρετές όπως η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη, η ενθάρρυνση αποτελούν «κακούς αγωγούς» της βίας. Μάλιστα, συχνά, οι θύτες, έχοντας την κατάλληλη καθοδήγηση ενδέχεται να αναθεωρήσουν τις αντιλήψεις τους και να περιορίσουν ή να σταματήσουν κάθε βίαιη συμπεριφορά. Τέλος, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε πως η αναζήτηση της ευτυχίας στις ουσίες είναι προσωρινή και επίπλαστη, ενώ η αναζήτησή της στα απλά πράγματα που μας δίνουν χαρά είναι απαραίτητη για την αυτοπραγμάτωσή μας.

Μηνύματα ενάντια στη βία

• Καμία ανοχή σε οποιαδήποτε μορφή βίας! Ας σπάσουμε τη σιωπή!
• Ενσυναίσθηση, σεβασμός, αλληλεγγύη…Το τρίπτυχο εξάλειψης της βίας!
• Ο κόσμος γίνεται πιο όμορφος, όταν αποδεχόμαστε και αγκαλιάζουμε τη διαφορετικότητα!
• Όλοι μαζί, ενωμένοι, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε κάθε ακραία συμπεριφορά!
• Σκέψου με λογική! Μίλα με θάρρος! Πράξε με ψυχραιμία!
• Η βία γκρεμίζει, ο σεβασμός χτίζει! Κάνε τη σωστή επιλογή!
• Η παθητική στάση συνιστά συνενοχή! Η φωνή δεν πρέπει να φιμώνεται!
• Το να μην αγαπάμε τον εαυτό μας αποτελεί μια από τις χειρότερες μορφές βίας!

Βιβλιογραφία

Ανδρουτσοπούλου – Πέτροβιτς, Λ. (2014), Αμίλητη Αγάπη, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
Πριοβόλου, Ε. (2013), Μαζί, Αθήνα: Εκδόσεις Καλέντη.
Ψαραύτη, Λ. (1999), Επικίνδυνα Παιχνίδια, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη